نگرشی نوین در حذف کودهای شیمیایی از سبد کشاورزی

به گزارش خبرنگار خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا)، مصرف بی‌رویه کودهای تجارتی (کودهای شیمیایی) به‌منظور افزایش تولیدات کشاورزی به‌ویژه در بخش زراعی، موجب بروز صدمات زیست محیطی و اختلال در حاصلخیزی خاک می‌شود که افزایش یون‌های نیترات و نیتریت در خاک و آب‌های جاری و زیرزمینی، سفت و قلیایی شدن خاک و کاهش حاصلخیزی آن، طغیان علف‌های هرز و آفات و بیماری‌های گیاهی، کاهش مزه و بوی طبیعی میوه‌ها از پیامدهای عدم توجه به آثار مخرب کاربرد نامحدود این دسته از کودها است.

تغذیه صحیح گیاهان یکی از فاکتورهای اساسی در کیفیت محصول به‌شمار می‌آید و می‌تواند سوددهی یک محصول کشاورزی را تحت تأثیر قرار دهد، از طرفی تغذیه صحیح گیاهان تأثیر مستقیمی در سلامت انسان و دام دارد که بر همین اساس در جهت تولید محصولات ارگانیک و سالم نیاز به خاک مناسب، مبارزه بیولوژیک و تغذیه پاک است که تحقیقات ثابت کرده‌اند کودهای آلی بیولوژیک سهم بسزایی در تغذیه و تولید محصولات ارگانیک دارند و به‌دنبال ضرورت توسعه و دستیابی به تولید انبوه کودهای آلی بیولوژیک تولید ورمی کمپوست به‌عنوان گزینه برتر می‌تواند تمام نیازهای گیاهان برای رشد، مقاومت، رنگ‌بندی، طعم، مزه و افزایش راندمان تولید را فراهم آورد.

ورمی کمپوست حاصل فعالیت بیولوژیک نوعی کرم خاکی با نام علمی Eisenia fotida است که با دارا بودن مواد هورمونی علاوه بر تسریع رشد و نمو گیاه، حفظ رطوبت خاک، تثبیت رنگ، طعم، بو و کیفیت گل‌ها، سبزی و میوه‌جات فاقد هرگونه آلودگی میکروبی است که مواد بیوشیمیایی آن مقاومت گیاهان را به بیماری‌ها افزایش می‌دهد.

بیش از دوهزار و ۷۰۰ نوع کرم خاکی در طبیعت وجود دارد که این کرم‌ها با کاوش خاک و تغذیه عناصر موجود در خاک و آمیختن آن با آنزیم‌های موجود در بدن خود، خاک را تازه می‌کنند و قدرت باروری آن را افزایش می‌دهند همچنین به‌دلیل جابه‌جایی مداوم در خاک، با ایجاد سوراخ‌های زیاد، راه نفوذاکسیژن به خاک را آسان می‌کنند این در حالی است که عبور آرام، مداوم و مکرر مواد اولیه از مسیر دستگاه گوارش کرم خاکی و آغشته کردن این مواد به انواع ترشحات سیستم گوارشی مانند ذرات کلسیم، آنزیم‌ها، مواد مخاطی و متابولیت‌های مختلف میکروارگانیسم‌های دستگاه گوارشی و بالاخره ایجاد شرایط مناسب برای سنتز اسیدهای هومیک در مجموع مخلوطی را تولید می‌کند که خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آن با ماده اولیه کاملاً متفاوت بوده واز لحاظ کیفی با اسیدیته تنظیم شده و حاوی انواع ویتامین‌ها و هورمون‌های محرک رشد و سرشاراز مواد هومیک و عناصر غذایی قابل جذب برای گیاهان است.

ورمی کمپوست در خواص فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک تأثیر بسزایی دارد، به‌طوری‌که این کود اصلاح‌کننده خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک بوده و علاوه بر وزن مخصوص کم، فاقد هرگونه بو، میکروارگانیسم‌های پاتوژن، باکتری‌های غیرهوازی، قارچ‌ها و علف‌های هرز است.

در ترکیب شیمیایی ورمی کمپوست مقدار قابل توجهی چربی یافت می‌شود که آن را تبدیل به یک کود کامل می‌کند و به همین دلیل در غنی‌سازی گیاه از نظر مواد غذایی و همچنین احتیاجات متابولیکی آن، بسیار مؤثر است، در حالی که به‌طور معمول این مواد در سایر کودهای استاندارد تجاری یافت نمی‌شوند.

بر اساس بررسی‌های دانشمندان ژاپنی که در سال 1978 منتشر شده است، زمانی که ورمی کمپوست با سایر کودها مخلوط شده و در زمین بکار رود، حلالیت مواد مغذی کود به تأخیر می‌افتد و مدت زمان پایداری آن افزایش می‌یابد که در این حالت، ورمی کمپوست با رها کردن تدریجی مواد مغذی خود در خاک در تداوم طولانی‌مدت فعالیت کود، سهم بسزایی دارد و همین ویژگی موجب می‌شود که در طول دوران کاشت و داشت گیاه، هیچ‌گونه نیازی به افزودن مجدد ورمی کمپوست به خاک نبوده و در این دوره فقط یک بار استفاده از کود در زمین کافی خواهد بود.

در صورت ترکیب ورمی کمپوست با کودهای دیگر، خواص فیزیکی و شیمیایی خاک همزمان با هم بهبود می‌یابد که این ترکیب در تشدید اثرهای مطلوب و عملکرد کود تأثیرگذار است.

ورمی کمپوست در اصلاح بافت فیزیکی خاک، نقش بسزایی دارد و موجب سبک شدن آن می‌شود. بنابراین ضریب حفظ رطوبت در خاک افزایش می‌یابد و آب به مقدار بیشتری در بافت خاک نگهداری می‌شود که در این حالت ورمی کمپوست موجب رها شدن تدریجی آب از خاک شده و از تبخیر سطحی یا نفوذ سریع آب به داخل عمق خاک (عمق دور از دسترس گیاه) جلوگیری می‌کند.

این کود در خاک زمین‌های کشاورزی، گلخانه‌های وسیع و کوچک، باغچه‌های خانگی و در هر زمینی که به‌عنوان بستر رشد گیاه و محصولی باشد به کار می‌رود و مواد غذایی ارزشمند را با سرعت بالایی به گیاهان می‌رساند. کود ورمی برای درختان میوه، انواع سبزیجات، بوته‌های میوه مانند بوته توت‌فرنگی و انواع گل‌ها، گیاهان دارویی و سایر محصولات استفاده می‌شود که به‌عنوان یک کود گیاهی در زمان آبیاری مواد معدنی را برای تغذیه گیاهان تصفیه می‌کند.

تأثیر استفاده از این کود گیاهی بر روی محصولات مختلف بسیار سریع‌تر از دیگر کودها قابل مشاهده است، به‌طوری‌که گیاهان به سرعت رشد کرده و دارای مقاومت بیشتری در برابر آفت‌ها و مواد مضر در خاک می‌شوند و باعث می ‌شود آفت‌ها و بیماری‌های مضر، باغ‌ها و محصولات را از بین نبرند.

ورمی کمپوست محصولی، با ارزش برای کشت انواع محصولات به‌شمار می‌آید و در درجه اول برای پرورش گل و گیاهان زینتی و در کشتزارها برای اصلاح نژاد گیاهان مورد توجه قرار گرفته است و از آنجا که نقش اساسی این نوع کمپوست تحریک و تسریع رشد گیاهان از طریق مواد تحریک‌کننده رشد گیاه نظر اکسین و سیتوکسین بوده، بهترین تأثیر آن در رنگ‌آمیزی گل و بزرگ‌تر کردن آن است.

مدیرعامل اتحادیه تولیدکنندگان محصولات طبیعی و سالم (ارگانیک) پاکدشت در گفتگوی اختصاصی با خبرنگار خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا) با بیان اینکه کود ورمی کمپوست بالاترین میزان پروتئین را نسبت به سایر کودها دارا است، گفت: ورمی کمپوست یک کود صددرصد آلی است که به‌صورت مستقیم جذب ریشه گیاهان می‌شود و این در حالی است که این نوع کمپوست، غنی‌ترین محیط برای حیات موجودات ذره‌بینی خاک بوده، ولی باوجود این، بدون بو و عاری از آلودگی است.

مهدیه کردبچه افزود: ارزشمندترین ویژگی ورمی کمپوست در عملکرد آنزیم‌ها، میکروارگانیسم‌ها و هورمون‌های مختلف موجود در آن است که ورمی کمپوست با دارا بودن آنزیم‌هایی نظیر پروتئاز، آمیلاز، لیپاز، سلولاز و کتیناز در تجزیه مواد آلی خاک و به تبع آن در دسترس قراردادن مواد مغذی مورد لزوم گیاهان نقش موثری دارد که ویژگی یاد شده موجب می‌شود تا ورمی کمپوست به‌عنوان بهترین و اساسی‌ترین کود برای احیای زمین‌های بایر غیرقابل کشت به‌شمار ‌رود.

وی با اشاره بر نقش ورمی کمپوست در افزایش تولید محصولات کشاورزی و کاهش میزان مصرف سموم و کودها تصریح کرد: با توجه به اهمیت تولید محصولات ارگانیک و نقش قابل توجه کودهای ورمی کمپوست در آن، اتحادیه تولیدکنندگان محصولات طبیعی و سالم (ارگانیک) شکل گرفت که در حال حاضر با 67 کارگاه فعال در سراسر کشور و 465 نیروی شاغل در بخش‌های مختلف از ظرفیت تولید بیش از 12 هزار تن کود ورمی کمپوست و 25 هزار تن کرم خالص برخوردار است.

کردبچه ادامه داد: در حال حاضر در اکثر نقاط کشور مشاوره‌های رایگانی درباره ورمی کمپوست، مزایا و زمینه‌های کاربردی آن به علاقمندان ارائه می‌شود.

استفاده از ورمی کمپوست و کاهش یک سومی هزینه‌های تولید

مدیرعامل اتحادیه تولیدکنندگان محصولات طبیعی و سالم (ارگانیک) پاکدشت استفاده از کود ورمی کمپوست را عاملی در کاهش هزینه‌های تولید عنوان کرد و یادآور شد: تا پیش از این از پیت ماس یا سایر ترکیبات مشابه آن استفاده می‌شد که موجب بالا رفتن هزینه‌های تمام شده محصول می‌شد. اما با بکارگیری این نوع کود قیمت تمام شده محصولات به یک سوم کاهش یافت.

تبدیل تپه‌های زباله به ورمی کمپوست

سهم سرانه تولید پسماند هر نفر در کشور 700 گرم در روز است که به بخشی از آن به‌دلیل دارا بودن شرایط خاص که قابل تجزیه و مفید است، مواد آلی گفته می‌شود و از آنجا که 60 درصد پسماندهای شهری را مواد آلی تشکیل می‌دهد توجه به این موضوع برای مدیران شهری از اهمیت ویژه اقتصادی و زیست محیطی برخوردار است.

در ایران مدیریت پسماندهای شهری به عهده شهرداری‌ها، محیط زیست و مراکز بهداشت است که در بین آنها شهرداری‌ها متولی امر کنترل، جمع‌آوری، حمل و نقل، پالایش و دفع مهندسی بهداشتی پسماندها هستند و از طرفی کمبود زمین، امکانات، ماشین‌آلات مکانیزه حمل و نقل و هزینه‌های بسیار بالا برای فرآیند و دفع پسماندها موجب مشکلات فراوان زیست محیطی و بهداشتی برای بیشتر شهرها شده، به‌طوری‌که شهروندان شاهد مشکلات ناشی از آن هستند.

صرف‌نظر از اینکه امروزه راحت‌ترین روش برای رهایی از این پسماندها دور انداختن است، اما تحقیقات انجام شده بیانگر آن است که 90 درصد این پسماندها قابل تفکیک و بازیافت هستند. یعنی 60 درصداز این پسماندها را مواد آلی تجزیه شونده و نزدیک به 30 درصد مواد زائد جامد مثل شیشه، پلاستیک، کاغذ و فلزات تشکیل می‌دهند و تنها 10 درصد از آن مواد زائد دورانداختنی یا زباله است.

با این احتساب برنامه‌ریزی، کنترل، جداسازی و ساماندهی مواد آلی از مبدا بسیار حائز اهمیت بوده و در صورت تحقق یافتن آن که امری اجتناب‌ناپذیر است تقریباً بیشتر مشکلات مربوط به مدیریت پسماندها مرتفع می‌شود و در این صورت نیاز به صرف هزینه‌های بسیار گزاف حمل و نقل، احداث کارخانه‌های مخلوط کمپوست زباله و اشغال اراضی برای دفن نیست.

می‌توان این مواد آلی سودمند را با راحت‌ترین روش کنترل و پس از فراوری به‌عنوان یک کودآلی بیولوژیک بسیار غنی در صنعت کشاورزی با اطمینان کامل استفاده کرد. بدون شک مخلوط مواد آلی از مبدأ با سایر مواد زائد و زباله موجب ترکیب فیزیکی و شیمیایی بین اجزاء تشکیل‌دهنده آنها شده و برای جداسازی آن در کارخانه‌های کمپوست علاوه بر مشکلات بهداشتی فراوان و صرف هزینه‌های بسیار بالا برای جداسازی، پالایش و فراوری ممکن است کود تولیدشده از استاندارد و کیفیت خوبی بر خوردار نباشد و یا تولیدکنندگان آن مجبورند با قیمتی پایین‌تر از هزینه‌های تولید، به فروش برسانند لذا در این میان موجودی به نام کرم خاکی یا کرم زباله‌خوار باز هم به کمک بشر آمده و می‌توان این موجود ارزشمند را جهت تبدیل پسماندهای گیاهی و آشپزخانه به‌عنوان یک روش بسیار سودمند مورد استفاده قرار داد.

چنانچه این کرم را در یک ظرف مخصوص در کنار حیاط منزل قرار گیرد با اطمینان می‌توان پسماندهای آشپزخانه از قبیل سبزیجات، میوه، تفاله چای و قهوه، پوست تخم‌مرغ، برگ و ساقه گیاهان را به درون آن ریخته و پس از گذشت مدت‌زمان کوتاهی شاهد دفع فضولات این کرم بود که ورمی کمپوست نامیده می‌شود.

امروزه استفاده از کرم خاکی در صنایع مختلف مورد توجه بیشتر کشورهای پیشرفته مثل، آمریکا، کانادا و اروپا قرار گرفته و مردم برخی از شهرها با داشتن یک راکتور کوچک خانگی علاوه بر کنترل پسماند خود، کود مورد نیاز خانه خود را تأمین می‌کنند.

در حال حاضر در ایران و در شهر شیراز روزانه نزدیک به 50 تن ضایعات گیاهی سطح شهر توسط شرکت بهسامان و سازمان بازیافت شهرداری از مبدأ جداسازی شده و در منطقه برمشور به بستر کرم‌های زباله‌خوار تغذیه می‌شود.

این کرم‌ها با خوردن محتویات زائدات آلی آنها را تجزیه و دگرگون می‌کنند و فرآیند هضم این کرم‌ها به تغییر سریع‌تر مواد آلی منتهی شده و کمپوست تثبیت می‌شود که نتیجة این عمل دستیابی به ورمی‌کمپوست با کیفیت بالا است که با بالاترین استانداردهای جهانی برابری می‌کند.

چارلز داروین با بیش از چهل سال مطالعه بر روی کرم‌های خاکی می‌گوید: کرم‌ها زندگی گیاهی را بسیار بهبود می‌بخشند، به‌طوری‌که آنها خاک را سوراخ کرده و باعث نرمی آن می‌شوند همچنین با کشیدن ساقه‌ها و شاخ و برگ‌های کوچک به درون خاک و نیز آوردن تعداد زیادی از خاکدانه‌های ریز به سطح خاک، باعث افزایش نفوذپذیری خاک در هنگام بارندگی می‌شوند. این کلوخه‌ها، مدفوع کرمی نام دارند که به‌عنوان فضولات کرم‌ها، کود آلی مناسبی برای رویش دانه‌ها و علف‌ها هستند.

قدمت کرم‌ها از ۶۰۰ میلیون سال پیش تخمین زده شده است و ورمی کمپوست همان ماده آلی است که چارلز داروین طبیعی دان مشهور از آن به‌عنوان کود گیاهی نام برده و عنوان نخستین کتاب در زمینه زیست‌شناسی خاک را که بیش از یک قرن از تدوین آن می‌گذرد به خود اختصاص داده است.

در تهیه کمپوست چینی‌ها ازجمله کشورهایی بودند که در چهارهزار سال قبل از مواد زائد گیاهی و انسانی کود مناسبی تهیه می‌کردند و آن را برای حاصلخیزی خاک مورد استفاده قرار دادند.

در ایران استفاده از مواد زائد گیاهی و انسانی از روزگاران گذشته برای کشاورزی و روستاییان بسیار معمول بوده است. از این میان کشاورزان یزدی و اصفهانی به ارزش بسیار این مواد در ازدیاد محصول به‌طور کامل آگاه بودند و در سال ۱۳۵۱ کارخانه کود گیاهی تهران تأسیس شد./

خبرنگار: سهیلا گلی‌زاده

A-910726-04