تحول در مدیریت آب ایران

شرق : «نقصان در فهم عرصه گسترده و به‌هم‌پیوسته مدیریت منابع آب، کشور را به نقطه خطیری کشانده و ما را چاره‌ای جز فهم ورود به عرصه تغییر بسیاری از روندها نمانده است». این جمله‌ای کلیدی از یادداشت دکتر رضا اردکانیان است. یادداشتی اندیشمندانه با عنوان راهی نوین در مدیریت منابع آب که در تاریخ ٢٥ مهر سال ٩٦ منتشر شد. با مطالعه و ارزیابی نوشته فوق، به‌نظر می‌رسد «راهی نوین در مدیریت منابع آب» می‌تواند منشور کلی رویکرد و مدیریت آقای دکتر اردکانیان و سیاست‌ها و فعالیت‌های آتی وزارت نیرو، پس از معرفی و رأی اعتماد مجلس باشد. در این یادداشت به‌اختصار، از ضرورت ایجاد درک مشترک و تحول بزرگ در مدیریت منابع آب ایران صحبت به میان آمده است تا چالش‌های منابع آب به‌صورت تدریجی تعدیل و شاید رفع شود. در این درک مشترک و تحول بزرگ، همه دست‌اندرکاران و ذی‌نفعان منابع آب نقش و مشارکت دارند، بر گستره و کیفیت آن تأثیرگذار هستند و پرسشگری و نقد منصفانه می‌کنند. در چنین فضایی می‌توان انتظار داشت با به‌کارگیری راهکارهای عموما غیرفنی و غیرمهندسی و اصلاحات نهادی، وضعیت منابع آب ایران کمی بهبود و ارتقا یابد. به‌واقع، راهی نوین در مدیریت منابع آب، بیان مختصری از ضرورت تغییر و تحول در نگرش، برنامه، رفتار و اقدام وزارت نیرو و سایر نهادهای دست‌اندرکار در کشور و گذاری هوشمندانه از شیوه‌های صرفا فنی و مدیریت عرضه در منابع آب ایران به رویکرد مدیریت تقاضا و نگرش و روش‌های مبتنی بر مدیریت غیرسازه‌ای آب است. توجه ویژه به پایداری محیط زیست، الزامات توسعه پایدار، مدیریت مشارکتی آب، بهبود مقررات، ارتقای دانش و توانمندسازی نیروی انسانی، همکاری دست‌اندرکاران و ذی‌نفعان، افزایش سرمایه اجتماعی آب، اصلاح سازمانی و حکمرانی خوب و پایدار منابع آب، خاک و انرژی از اجزا و مؤلفه‌های اصلی نگاه و اقدام تحول‌گرایانه در مدیریت منابع آب ایران است. این مؤلفه‌ها و سایر الزامات بر پایه تجارب بشری و رهیافت‌های نوین جهانی برای مدیریت منابع طبیعی، به‌ویژه آب، می‌تواند نویدبخش کاهش تدریجی چالش‌های فعلی و بهبود وضعیت منابع آب در کشور باشد. به‌این‌ترتیب وزارت نیرو با همکاری سایر دست‌اندرکاران و ذی‌نفعان باید فرآیند تغییر و تحول در مدیریت منابع آب را آغاز کند. پیاده‌سازی حکمرانی خوب آب با مؤلفه‌های نهادهای مدنی مشارکتی فعال و سازنده، سیاست‌گذاری کاملا شفاف و علنی، نظام اداری چابک و حرفه‌ای و درنهایت پاسخ‌گویی مسئولان و دست‌اندرکاران می‌تواند بخشی از برنامه تحول و بهبود مدیریت منابع آب باشد. همچنین حکمرانی خوب آب مسیری راهگشا برای توسعه پایدار و کاهش تعارض‌ها و منازعه‌های منطقه‌ای خواهد بود. پس از تغییر در نگرش و رویکرد مدیریت منابع آب و به‌منظور پایداری تغییرات و اصلاحات غیرفنی و غیرسازه‌ای انجام‌شده، آنچه حائز اهمیت است، تحول و اصلاح نهادی مدیریت آب ایران است. مدیریت منابع آب، اکنون نیازمند مقررات کارآمد و مناسب با شرایط و نیازهای امروز و فردای کشور است. بایستی با تنظیم چارچوب‌های لازم، از سیاست‌گذاری‌ها و اقدامات متضاد و مخرب در مدیریت منابع آب و محیط‌زیست ایران جلوگیری کرد. ضروری است به‌هم‌پیوستگی منابع آب تبیین و وظایف و اختیارات هر کدام از دست‌اندرکاران و ذی‌نفعان روشن و شفاف شود. در این تحول و بهبود شرایط مدیریت آب، اصلاح و چابک‌سازی سازمان کار مربوط به منابع آب نیز مؤثر، اصلاح ساختار سازمانی و تبیین وظایف و روابط هر بخش و واحد کاری و منطبق‌کردن آن با مسائل و نیاز‌های کنونی و آتی مفید و مؤثر خواهد بود. برای اثربخشی فعالیت‌ها و ارتقای عملکرد مجموعه آب کشور، نیازمند بازنگری و بهینه‌سازی فرآیندها، وظایف و مسئولیت‌های واحدها و بهبود و ارتقای ساختار سازمانی در مدیریت منابع آب برمبنای مدیریت به‌هم‌پیوسته منابع آب حوضه‌های آبریز هستیم. مدیریت به‌هم‌پیوسته منابع آب در حوضه‌های آبریز فرآیندی است که از طریق ارتقای هماهنگی‌های لازم بین دست‌اندرکاران و ذی‌نفعان برای بهبود و مدیریت منابع آب، خاک، انرژی و محیط‌زیست، با هدف به‌حداکثررساندن رفاه اقتصادی و اجتماعی به شیوه‌ای عادلانه و بدون به‌خطرانداختن پایداری محیط زیست پیاده‌سازی می‌شود. در تغییر و اصلاح نهادی آب، توجه ویژه به به‌هم‌پیوستگی منابع آب حوضه‌های آبریز و استفاده از رویکردهای جدید نظیر هم‌بست آب، غذا، خاک و انرژی و پیاده‌سازی آنها در کلیه حوضه‌های آبریز کشور مفید و موجب تسریع تحول در مدیریت منابع آب خواهد بود. این اصلاح و بهبود باید با اولویت حوضه‌های آبریز بحرانی در کشور باشد. رویکردهای فوق می‌تواند پایداری حوضه‌های آبریز را افزایش دهد و موجب بهبود مدیریت منابع آب شود. حوضه آبریز پایدار حوضه‌ای با منابع و مصارف آب متعادل، فاقد برداشت غیرمجاز آب، دارای محیط‌زیست سالم و برخوردار از منابع کافی آب، مشارکت عمومی در مدیریت آب، تأمین‌کننده حقوق حقابه‌بران، عدم وجود مناقشه جدی بین ذی‌نفعان مختلف، دارای رونق فعالیت‌های اقتصادی طبیعت‌دوست و رضایتمندی نسبی ذی‌نفعان است. برای ایجاد چنین شرایطی در مدیریت منابع آب کشور، نیاز به تغییر و تحول بنیادی در رویکرد و نهاد مربوط به مدیریت آب در ایران و سیاست‌ها و اقدامات تمامی دست‌اندرکاران است.