پرواز تولید از قفس ماهی

یکی از سیاست­ هایی که در دولت یازدهم، توسط محمود حجتی در وزارت جهاد کشاورزی بصورت جدی پیگیری شد؛ سیاست توسعه طرح پرورش ماهی در قفس است.

بر اساس پیشینه تاریخی موجود در وزارت جهاد کشاورزی مطالعه استلزام های توسعه طرح پرورش ماهی در قفس، براساس تحقیقات متخصصین ایرانی و مطالعات مشترک سازمان شیلات و مشاور نروژی شرکت (REFA) انجام گرفت.

نتیجه این مطالعات برآورد ظرفیت بالقوه تولید حدود یک میلیون تن در فاز اول بود که این میزان تولید شامل پرورش ماهیان دریایی بومی در قفس در آب ­های ساحلی شمال و جنوب کشور و دریاچه ­های پشت سد استان­ های داخلی و ایجاد چند پایلوت آزمایشی در استان­ های گیلان، مازندران، خوزستان، هرمزگان و بوشهر و بهره ­گیری از پهنه ­های دریایی می­ شود.

افزایش تولید آبزیان، تحکیم امنیت غذایی و کاهش فشار بر ذخایر آبزیان دریا از دستاوردهای این طرح خواهد بود. طرفه اینکه اجرای این طرح از منظر اجتماعی، به­ دلیل زمینه ­هایی که در راستای توسعه فرصت ­های شغلی بصورت مستقیم و غیر مستقیم فراهم می­ سازد، کاهش نرخ بیکاری در استان­ های شمالی، جنوبی و داخلی و افزایش تولید و رضایت مندی اجتماعی را به دنبال آورده، و بستری را برای توسعه صادرات و ارزآوری و پدافند غیر عامل در مناطق مرزی فراهم خواهد ساخت.

واقعیت دیگر این است که کشور با سه مسئله عمده یعنی فقدان آب شیرین، تهدید امنیت غذایی و روند تخریب محیط­ زیست مواجه است.

برای مقابله با این چالش ­های‌ بزرگ ، می‌بایست شیوه‌های جدیدی بکارگرفته می­ شد تا میزان تولید مواد غذایی در راستای توسعه پایدار و حفظ تنوع زیستی افزایش یابد.

در حالی که تولید گوشت قرمز و محصولات کشاورزی با برخی محدودیت ­ها روبرو است، در عوض دریاهای شمال و جنوب کشور از ظرفیت­ های بالقوه کشور برای تولید مواد غذایی هستند.

در سال­ های اخیر روند رشد فزاینده جمعیت، محدودیت منابع غذایی، کاهش صید برخی از گونه­ های دریایی،‌ اولویت استفاده از منابع آب شیرین برای شرب و کشاورزی، کشورهای تولید کننده آبزیان از جمله کشور ما را به سمت آبزی­ پروری دریایی دریایی سوق داده است.

بر اساس آمار فائو در سال 2017 بیش از 71 کشور در جهان در زمینه پرورش آبزیان در قفس مشغول به فعالیت هستند و پیش‌بینی می­ شود تولید ماهیان دریایی با این روش تا سال 2025 در حدود 10 میلیون تن افزایش یابد. کشورهای مالزی، تایلند، ویتنام، چین،‌ ایسلند، نروژ ، شیلی ، ژاپن ، انگلستان، کانادا، یونان، ترکیه، کره و دانمارک، کشورهای پیشرو و مطرح پرورش ماهی در قفس ­های دریایی هستند.

ظرفیت تولید بالا به علت وسعت دریا، قدرت خود پالایی بالا در محیط­ های دریایی، تهویه خوب آب در محیط پرورش، ‌عدم نیاز به اکسیژن­ دهی، کاهش هزینه ­های استهلاک و تعمیر و نگهداری، استفاده از محیط طبیعی، شرایط مناسب پرورشی برای تولید ماهیان با ارزش دریایی، کاهش هزینه نسبت به پرورش ماهی در استخرهای خاکی یا سیستم ­های مدار­بسته، مدیریت آسان تر و کم هزینه ­تر، سهولت در مشاهده و بررسی میزان تغذیه ماهی و سلامت آن ها، سهولت و اقتصادی بودن درمان بر علیه انگل ­ها و بیماری­ ها و ..... از جمله مزایایی هستند که دولت یازدهم را به توسعه طرح پرورش ماهی در قفس تشویق و ترغیب نموده است.

این شیوه در مقایسه با استخرهای خاکی و سیستم های مدار­بسته به سرمایه­ گذاری کمتری نیاز دارد. در هنگام نصب قفس در استخر پرورشی می ­توان از استخر برای پرورش گونه ­های دیگر آبزی استفاده نمود، در صورت بروز آلودگی ­های محیطی و یا وجود مواد معلق مشکل­ ساز برای قفس می ­توان قفس را جابجا نمود.

بر اساس گزارش فائو صید جهانی آبزیان به حدی رسیده که با شیوه‌های کنونی مدیریت ذخایر، نمی­توان تولید بیشتری را انتظار داشت. از سوی دیگر تقاضا برای ماهی و دیگر غذاهای دریایی رو به فزونی است. طی دو دهه اخیر، پرورش آبزیان با رشد سالانه حدود 8 درصد سریع ­ترین و با ثبات ترین نرخ رشد را در تولید پروتئین­ های جانوری در جهان داشته ­است. سرانه مصرف آبزیان در کشور، هم اکنون ۱۰.۶ کیلوگرم است، برای افزایش رفاه عمومی، ارتقای سطح سلامت جامعه و تأمین امنیت غذایی باید این مقدار افزایش یابد. به اعتقاد متخصصین، بهره ­برداری از ظرفیت محیط­های دریایی علاوه بر اینکه موجب تشدید محدودیت حاکم بر استفاده از منابع آب شیرین نخواهد شد، بلکه با کاهش فشار بر استفاده از منابع آبی، سهم مؤثری در کاهش بحران آب ایفا می­ کند.

از سال 1393-1392 با توجه به ضرورت­ ها و چالش ­های فوق، سیاست وزارت جهاد کشاورزی در حوزه محصولات شیلاتی برای توسعه طرح پرورش ماهی در قفس، به گونه ­ای طراحی و اجرا گردید که ترویج و آموزش این شیوه به همراه سرمایه­ گذاری­ های لازم در اولویت برنامه ­های شیلاتی وزارت جهاد کشاورزی قرار گیرد. براساس سیاست ­های اعتباری وزارت جهاد کشاورزی، میزان سرمایه­ گذاری به ازای هر تن 180 میلیون ریال شامل ثابت و جاری است و نحوه سرمایه­ گذاری بصورت 20 درصد بخش خصوصی و 80 درصد تسهیلات دولتی با نرخ سود 15 درصد از منابع داخلی بانک­ ها و نرخ سود 14 درصد از منابع صندوق توسعه ملی برای مناطق برخوردار و 10 درصد برای مناطق کمتر توسعه یافته، همچنین نرخ سود تسهیلات ارزی از صندوق توسعه ملی 4 درصد است. معمولا دوره بازگشت سرمایه 5/2 سال است. در حال حاضر، پس از ابلاغ آئین ­نامه پرورش ماهی در قفس از سوی وزیر جهاد کشاورزی، سازمان نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی و واحدهای استانی آن، موظفند در خصوص صدور پروانه تأسیس و بهره­برداری برای متقاضیان، صرفاً بر اساس شیوه نامه نظارت عالیه پرورش ماهی در قفس -ابلاغیه از سوی سازمان شیلات - عمل کنند. در نتیجه ادامه این سیاست درست وزارت جهاد کشاورزی در حوزه شیلات و پرورش آبزیان امروزه شاهد شکوفایی این رشته فعالیت با توان اشتغال­زایی قابل توجه هستیم؛ به گونه ­ای که در استان­های جنوبی تا کنون برای هرمزگان هفت فقره برای ۲۰ هزار تن، بوشهر سه فقره برای ۸۵۰۰ تن و سیستان و بلوچستان دو فقره ۵۰۰ تنی مجوز صادر شده­است.

بر اساس گزارش ­های موجود تا پایان سال 1395 تعداد 21 طرح در مناطق برخوردار کشور به ظرفیت 20 میلیون قطعه (13400تن) و 4 طرح در مناطق کم­تر توسعه ­یافته به ظرفیت 4700 تن معرفی شده است. در آب­ های خلیج فارس، تنها در استان بوشهر 11 طرح از سوی سرمایه‌گذاران ارائه شده که در سال 1396- 1395 تعداد 3 طرح به مرحله اجرا می‌رسد. در طرح پرورش ماهی در قفس در استان بوشهر 4 قفس خریداری شده که این قفس‌ها در سال 2 بار 160 تن ماهی پرورش می‌دهند. هر طرح قادر است 500 تن ماهی تولید و 15 نفر را مشغول بکار کند. بر اساس تحقیقات شیلات، ظرفیت تولید بچه ماهی دریایی در جنوب کشور برای پرورش ماهی در قفس ۱۰ میلیون قطعه برآورد شده است. ظرفیت تولید بچه ماهی دریایی در بوشهر بین پنج تا ۶ میلیون قطعه، قشم ۲ میلیون قطعه و چابهار ۲ تا ۳ میلیون قطعه ارزیابی شده که تحقق آن دور از ذهن نیست. در آب­های جنوب گونه­ های شانک، هامور، میش ماهی، سوف و صبیتی در اولویت قرار دارند.

متخصصین شیلات، درمنطقه چابهار و کنارک در محدوده آب­ های دریای عمان با بیش از 300 کیلومتر مرز آبی تاکنون 100 هزار هکتار در پهنه آبی سواحل مکران را برای پرورش آبزیان در قفس شناسایی کرده ­اند. حتی 11 ناحیه در محدوده سواحل مکران در منطقه بلوچستان تعیین شده است و علاوه بر آن 9 بندر صیادی و 6 موج­ شکن چند منظوره در نوار ساحلی از شرق تا غرب استان برای فعالیت شیلاتی و حضور سرمایه ­گذاران بخش خصوصی شناسایی شده است. کیفیت آب مناسب و عاری از هرگونه آلودگی صنعتی در سواحل استان، عمق مناسب آب در حداقل فاصله از سواحل، نیروی کار بومی و ماهر آشنا با فنون دریانوردی و آبزی­ پروری در قفس، از مزایای مهم موفقیت اجرای طرح پرورش ماهی در قفس در این منطقه است. در این منطقه تاکنون 45 سرمایه­ گذار برای اجرای طرح پرورش ماهی در قفس اعلام آمادگی کرده ­اند که موافقت اصولی برای 17 نفر صادر شده و 12 فقره پروانه بهداشتی نیز دریافت کرده­ اند. براساس پیش­ بینی ­های صورت گرفته در سال 1396 تولید 2 هزار تن ماهی در قفس انجام خواهد­ شد و به ازای هر 12 تن تولید یک نفر اشتغال پیش ­بینی شده است.

بر اساس همین برآوردها میزان ظرفیت تولید در سال سه هزار تن است و تا پایان برنامه ششم توسعه به 60 هزار تن تولید ماهی خواهد رسید. افتتاح طرح ­های پرورش ماهی در قفس(ماهیان سوکلا، شانک، هامور، سی باس آسیائی، تون ماهیان، صبیتی، شوریده و راشگو ) با مشارکت نروژی ­ها در بندر چارک و طرح تولید دو هزار و ­500 تنی ماهی در قشم نیز از دیگر نمونه­ های موفق این طرح به­ شمار می ­رود. حضور بخش خصوصی در این حوزه نشان از حاشیه سود مطمئن این فعالیت اقتصادی دارد. در سال ۹۵ برای تولید حدود ۴۸ هزار تن ماهی در قفس پروانه تأسیس صادر شده ­است. به عنوان مثال، یک شرکت خصوصی در سال ۱۳۹۴ با هدف آبزی‌پروری جهت مصرف در داخل ایران و در وهله بعدی صادرات این محصولات، اقدام به تأسیس و استقرار قفس پرورش ماهی در خلیج فارس نمود. طبق برنامه ­ریزی­ های انجام شده چشم ­انداز پرورش ماهی های سی­باس و سی­بریم تا سقف ۵۰۰۰ تن در سال بود.

در استان­ های مازندران ۲۰ فقره پروانه تأسیس برای تولید هفت هزار تن، و در گیلان ۱۰ فقره برای ۱۲ هزار تن مجوز از سوی شیلات صادر شده است. سامانه­ های پشتیبانی پرورش ماهی در قفس همچون اسکله­ های پشتیبانی، بهسازی اسکله ­ها و تأمین بچه ماهی در حال توسعه است. به کمک سیاست ­های وزارت جهاد، در شمال کشور ۱۱ مرکز تکثیر و بازسازی ذخایر شیلات در تأمین بچه ماهی دریایی تأسیس و تقویت شده ­است. گونه ­های مورد نظر برای پرورش ماهی در قفس در آب ­های شمال کشور عمدتا از گونه ­های آزاد ماهیان و کپور ماهیان دریایی می­باشند.

یکی از طرح ­های مهم در استان مازندران احداث 8 قفس پرورش ماهی در قفس در دریای خزر در محدوده کیاشهر با ظرفیت تولید500 تن کپور دریایی با سرمایه ­گذاری بخش خصوصی یه میزان 100 میلیارد ریال است و تفاهم شده است تا با حمایت بنیاد مستضعفان و همکاری استانداران 3 استان شمالی کشور از ظرفیت دریای خزر برای اجرای طرح ­های پرورش ماهی در قفس بیشتر استفاده گردد. همچنین در راستای بومی ­سازی فناوری نروژی پرورش ماهی در قفس در استان گیلان در مرحله اول اجرای طرح حدود 70 سرمایه ­گذار اعلام آمادگی کردند که پس از بررسی 9 سرمایه گذار انتخاب شد و قرار است حدود 6 هزار تن ماهی در قفس پرورش یابد و در صورت تخصیص اعتبارات و سرمایه­ گذاری بیشتر بخش خصوصی و با مشارکت شرکت جهاد نصر به 12 هزار تن افزایش یابد. یکی دیگر از طرح­ های مهم استان گیلان، طرح پرورش ماهی در قفس­های دریایی در ساحل جفرود انزلی است که دولت و بخش خصوصی برای اجرای این طرح بیش از 4 میلیارد و 500 میلیون ریال هزینه کرده اند و 2 قفس 50 و 30 تنی در فاصله هفت کیلومتری از ساحل جفرود و در عمق 42 متری دریا نصب شده است. با نصب این 2 قفس دریایی ، بعد از طی دوره پرورش ماهی که حدود 18 تا 24 ماه است ، 30 تا 50 تن ماهی پرورش می ­یابد.

دست کم در سه منطقه از سواحل گیلان در شرق، غرب و مرکزی قابلیت نصب قفس ­های دریایی وجود دارد. در این قفس ها گونه ­های بومی فیل ماهی که از ماهیان خاویاری و ماهی آزاد دریای خزر که جزو ماهیان استخوانی است، پرورش داده می­ شود. با توجه به افزایش تولیدحاصل از پرورش ماهی در قفس­ های دریایی در شرایط محیطی مناسب، فشار صید بر ذخایر دریای خزر نیز کاهش خواهدیافت . کارشناسان شیلات، ظرفیت تولید ماهی در قفس را در گیلان تا 200 هزار تن در سال برآورد کرده ­اند.

طرح توسعه پرورش ماهی قفس در استان ­های داخلی کشور نیز از سال 1384 با استقبال قابل توجه بخش خصوصی و موفقیت­ های عدیده ­ای روبرو بوده است . به­ طوری­ که پرورش ماهی در قفس در استان کرمانشاه در دو سد شهدای گمنام (تنگ حمام) سرپل ذهاب با دارا بودن 10 باب قفس انجام شده و با انعقاد قراردادهای جدید، تولید آبزیان در این سد رو به افزایش است. همچنین در سد زاگرس گیلان­غرب نیز عملیات پرورش ماهیان در 25 باب قفس پرورش ماهی در حال انجام است. حتی پیگیری اجرای طرح پرورش ماهی در قفس در دو سد داریان پاوه و زمکان دالاهو که مصرف شرب ندارند، در دستور کار شیلات و سازمان جهاد کشاورزی این استان قرار دارد. با اجرای طرح پرورش ماهی در قفس در کاسه سدهای مذکور در شرایط آرمانی، امکان تولید 2650 تن انواع ماهیان و اشتغال­زایی جهت 370 نفر در یک بازه زمانی سه ساله فراهم می‌گردد. سهولت در احداث و اجرا نسبت به استخرهای خاکی و بتونی، هزینه سرمایه‌گذاری کمتر و تولید بیشتر آبزیان در واحد سطح و استفاده بهینه از منابع آب ­های طبیعی و نیمه طبیعی با توان تولید پایین، از مزایای پرورش ماهی در قفس در کاسه سدها است. محدود کردن ماهیان در یک سطح کم و همچنین مصرف انرژی کمتر و در نتیجه تبدیل انرژی به ماده بیشتر، امکان توسعه بیشتر و قابلیت جابجایی راحت‌تر قفس‌ها و استفاده از غذای طبیعی و زنده و در نتیجه کاهش میزان خوراک دستی در راستای کاهش هزینه‌ها از دیگر مزایای پرورش ماهی در قفس در کاسه سدها است.

در استان لرستان نیز موفقیت ­ها چشمگیر است. پرورش ماهی در قفس در سد ایوشان با ظرفیت تولید سالانه ۵۰۰ تن ماهی در دستور کار قراردارد که در حال حاضر با ۱۰ درصد ظرفیت ۳۰ تن ماهی در هر ۶ ماه تولید می‌کند. تاکنون ۸۰ میلیون تومان در بحث عمرانی و ۲۰۰ میلیون تومان در بحث جاری هزینه این طرح شده است. در یکی دیگر از طرح های الگویی با ارزش در این عرصه در محل دریاچه پشت سد شهید قنبری ماکو ماهی سردآبی قزل آلا پرورش داده شده­ است. این پروژه درفاز اول با ظرفیت تولید 200 تن در هر دوره 7 ماهه پرورش و آماده عرضه به بازار مصرف می ­شود که با تکمیل و راه ­اندازی فاز دوم ظرفیت تولید آن را به یک هزار تن افزایش خواهد داد. برای اجرای این طرح ، یک میلیارد و 300 میلیون تومان اعتبار هزینه شده است که از این طریق برای 50 نفر فرصت شغلی ایجاد شده است . فاز اول طرح به صورت یک پکیج متحرک برسطح دریاچه سد بوده و همزمان با چرخش پکیچ، هوادهی قفس­ ها به صورت اتوماتیک و طبیعی انجام می ­شود. کیفیت بهتر لاشه و پرورش در حالت طبیعی و افزایش میزان تولید ماهی پرورش یافته در واحد سطح از مزایای اجرای این طرح است. پیش ­­بینی می­شود تا پایان سال جاری ، دو هزار تن انواع آبزیان از منابع آبی پشت سدها استحصال و مورد بهره­برداری قرار گیرد. با استفاده از روش­ های نوین پرورش ماهیان در قفس ، میزان تولیدات بخش شیلات استان آذربایجان غربی از 15 هزار و 500 تن درسال 91 ، نزدیک به 18 هزار تن در سال جاری افزایش پیدا کند.

نمونه ­هایی از این دست در گوشه و کنار کشور توسط بخش خصوصی پیاده و اجرا شده که ذکر آن ها در این نوشته کوتاه نمی ­گنجد و نشان از هدف ­گذاری صحیح وزارت جهاد کشاورزی در این رشته فعالیت دارد. به هر حال طرح‌های پرورش ماهی در قفس و توسعه آبزی‌پروری، از برنامه‌های اقتصاد مقاومتی در برنامه ششم است، البته چشم ­انداز وزارت جهاد کشاورزی و سازمان شیلات ایران در زمینه پرورش ماهی در قفس، دستیابی به تولید 200 هزار تن است که با توجه به اولویتی که مدیریت محمود حجتی در وزارت کشاورزی برای آن قایل شده و ایجاد زیر ساخت ­ها و مطالعات لازم این مهم دست یافتنی به نظر می­ رسد. برای نیل به این هدف ۸5 هزار میلیارد ریال تسهیلات بانکی( آورده غیر سرمایه ای-استقراضی) و بین 3۰ تا 45 هزارمیلیارد ریال آورده بخش خصوصی (منابع سرمایه ای) مورد نیاز است. طبق برنامه ششم توسعه، سهم بخش دولتی برای توسعه سامانه های پشتیبانی و اسکله­ ها و سایر زیر ساخت­ ها حدود 100 میلیارد تومان در یک دوره پنج ساله برآورد شده ­است. پیگیری و ادامه مطلوب سیاست­ های وزارت جهاد کشاورزی در این راستا به همراه روند منظم و قابل برنامه ­ریزی تولید محصول به این روش با همکاری سرمایه­ گذاران فرانسوی و نروژی می­ تواند صنایع متعددی مانند کنسروسازی ، تولید پودر ، بسته­ بندی و فیله ­کنی را به خوبی تغذیه نموده و بازدهی این صنایع را به حداکثر برساند .

به بیان دیگر ، این روش می ­تواند سنگ بنای ایجاد مجتمع ­ها و یا خوشه ­های شیلاتی شده و از نوسانات رایج در روش صید سنتی ( روش های منسوخی نظیر صید پره و یا استفاده از قایق­ ها و لنج ­های نامطمئن) در امان باشد. ترویج صنعت پرورش آبزیان در قفس می ­تواند شامل آبزیان حلال با هدف بازارهای داخلی و کشورهای مسلمان باشد و حتی در جایگاه صادراتی نیز کالایی ارزآور باشد. قابلیت دیگر این روش، اشتغال­زایی آن بوده که به ویژه در مناطق مرزی و محروم و توسعه نیافته سیستان و هرمزگان، مانند نواحی روستایی کوهستک و جزایرلارک، هنگام، قشم، فارو، کیش، هندورابی ، بندرچارک، روستاهای گرزه، حسینه، شیرویه، لنگه و همچنین بندرجواد الائمه درپارسیان و بسیاری از دیگر مناطق روستایی غرب و شمال کشور که با مسئله اشتغال روبرو هستند، می ­تواند برای گروه ­های بزرگی از مردم شغل و رفاه ایجاد و در تأمین و کشور را در مسیر توسعه متوازن یاری کند.