طرح تنفس، ایده نجاتی که نیمه کاره رها می‌شود

خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا)-لیلا مرگن:

وضعیت نامناسب جنگل‌های ایران از نظر کمی و کیفی سبب شد از سال 92 دولت به دنبال راهی برای نجات این اکوسیستم‌ باشد. اما دستان خالی دولت و شاید اولویت نداشتن مسئله جنگل برای ایران در میان انبوه مسائلی که کشورهای در حال توسعه درگیر آن هستند، بارها طرح‌های نجات نوشته شده برای جنگل‌های ایران را عقیم کرده است. تا کنون عدم تخصیص به موقع اعتبارات، طرح‌های زیادی در بخش جنگل را محکوم به شکست کرده است. چه بسا طرح خروج دام از جنگل، طرح صیانت و طرح‌های کوچک و بزرگ دیگر، طرح‌های خوبی بودند اما نبود بودجه هیچ گاه این فرصت را فراهم نکرد که ایده‌های اولیه به بار بنشیند و نتیجه‌ای برای کشور به همراه داشته باشد. به نظر می‌رسد با کاهش بودجه طرح تنفس، نام دیگری در کنار تمام طرح‌های نیمه کاره نجات جنگل‌های ایران، حک خواهد شد.

درست 15 سال قبل، هیات وزیران در 28 اسفند ماه سال 80، طرح جامع صیانت از جنگل‌های شمال را به تصویب رساند. در آن روزها معصومه ابتکار رئیس سازمان حفاظت محیط زیست بود و محمود حجتی وزیر جهاد کشاورزی. بر اساس مصوبه هیات وزیران قرار بود اقدامات زیادی برای حفاظت از جنگل‌های شمال کشور شکل بگیرد. از یک سو برنامه‌های حفاظتی باید نوشته می‌شد و از سوی دیگر باید دام به عنوان عامل تخریب از جنگل خارج می‌شد، فعالیت‌های عمرانی ناسازگار و مخرب جنگل‌های شمال کنترل می‌شد، راهکار اجرایی برای احیا و توسعه پوشش گیاهی ارائه می‌شد، استفاده بهینه از منابع موجود و اصلاح روش‌های فنی و اجرایی‌ انجام می‌شد، پایش و ارزیابی اقدامات اجرایی در جنگل‌های شمال کشور در دستور کار قرار می‌گرفت و بانک اطلاعات جنگل تشکیل می‌شد. آن روزها بسیاری از کارشناسان خوشحال بودند که با طرح صیانت، می‌توان جنگل‌های شمال را نجات داد. اما نه تنها بسیاری از این اقدامات انجام نشد و یا اینکه نیمه‌کاره رها شد، بلکه حال جنگل‌های شمال رو به وخامت گذاشت تا اینکه باز هم معصومه ابتکار و محمود حجتی در هیات وزیران برنامه "بهینه‌سازی، پایش، حفظ، بهره‌برداری و مدیریت جنگل‌های شمال کشور" را به امضا رساندند. این طرح با نام طرح تنفس در اجتماع شهرت یافت. مقاومت بدنه کارشناسی در سازمان جنگل‌ها و عدم ارائه برنامه جایگزین مدیریتی برای جنگل‌های شمال سبب شد، طرح تنفس در جریان تصویب برنامه ششم توسعه، بدون داشتن هیچ الگوی جایگزینی با تایید نمایندگان مجلس، به برنامه‌ای لازم الاجرا برای سازمان جنگل‌ها تبدیل شود. نام طرح تنفس بسیاری از کارشناسان جنگل را نگران می‌کرد زیرا چنین تصور می‌شد که قرار است جنگل به حال خود رها شود. در ایده تنفس، خبری از اهداف بلند طرح صیانت هم نبود. هدف اصلی توقف برداشت تجاری از جنگل‌های شمال و ارائه مدل جایگزین برای نوار باریک جنگل‌های شمال بود. با وجود آنکه تنفس نسخه‌ای بسیار ساده‌تر از صیانت بود، اندک امیدی برای به سرانجام رسیدن این طرح وجود ندارد زیرا در همین ابتدای راه دولت پولی ندارد که به سازمان جنگل‌ها اختصاص دهد. طرح صیانت که روزگاری همه کارشناسان جنگل را امیدوار کرده بود، امروز از نگاه آنها، طرحی شکست خورده است. قاسم بهرامی مشاور شورایعالی جنگل در گفتگو با خبرنگار ایانا هشدار می‌دهد که اگر دولت در زمینه تخصیص بودجه و نگاهی که به جنگل دارد؛ تغییر ایجاد نکند و در تخصیص بودجه به طرح تنفس هم مانند طرح صیانت عمل کند، شکست، سرنوشت محتوم طرح تنفس خواهد بود.

امضای 114 استاد دانشگاه برای دریافت بودجه

بعد از اینکه دولت به سازمان جنگل‌ها به عنوان متولی حفاظت از عرصه‌های طبیعی اعلام کرد که 80 میلیارد تومان بودجه سالانه مصوب مجلس را نمی‌تواند برای اجرای طرح تنفس اختصاص دهند، 114 تن از اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی کشور دست به کار شده و به این رویه اعتراض کردند. در بخشی از نامه این اساتید آمده است: " بی‌شک توقف بهره‌برداری تجاری از جنگل‌ها، بدون توجه به اجرای برنامه‌های حفاظت، احیا و توسعه جنگل نه تنها مشکلی از جنگل‌های هیرکانی را حل نمی‌کند، بلکه بیم آن می‌رود که دامنه تخریب این سرمایه بی‌نظیر منحصربه‌فرد افزایش یابد".

امضا کنندگان نامه از دولت خواسته‌اند که بودجه طرح تنفس را به موقع و به اندازه رقم مصوب، به این طرح اختصاص دهد. زیرا آنها معتقدند رقم مورد نیاز برای حفاظت از جنگل‌های هیرکانی 300 میلیارد تومان است اما در جریان تصویب این برنامه، این رقم تا سقف 80 میلیارد تومان تقلیل یافته و در صورتی که دولت صرفا 30 میلیارد تومان به طرح تنفس اختصاص دهد، یعنی 10 درصد بودجه واقعی به حفاظت از جنگل‌های شمال اختصاص یافته است. به این ترتیب دستگاه اجرایی مربوطه با این رقم اندک، نمی‌تواند راه به جایی ببرد.

اگرچه برخی کارشناسان بر این باورند که تا کنون با پول فروش چوب که رقم ناچیزی بوده، بخش خصوصی در قالب طرح‌های جنگلداری اقدام به مدیریت جنگل‌های شمال کرده است و اعتبار 300 میلیارد تومانی درخواستی، پایه کارشناسی و درستی ندارد، اما قاسمی بهرامی به ایانا می‌گوید: جنگل صرفا با پول فروش چوب مدیریت نمی‌شد. بخشی از منابع مالی مورد نیاز برای مدیریت جنگل با پول فروش چوب بود و بقیه یعنی هزینه ساخت جاده و خروج دام از جنگل که مبالغ کلانی است، به‌وسیله دولت تامین می‌شد.

وی ادامه می‌دهد: بر اساس محاسبات کارشناسی سازمان جنگل‌ها، برای حفاظت از عرصه‌های جنگلی شمال 300 میلیارد تومان اعتبار نیاز است.

به کانال ایانا در تلگرام بپیوندید

بهرامی به این پرسش که اگر برای مدیریت جنگل‌ها نیاز به رقم 300 میلیارد تومان داریم، چگونه سازمان جنگل‌ها با تقلیل این رقم به 80 میلیارد تومان موافقت کرده است، این گونه پاسخ داد: اطلاعی در این رابطه ندارم. اما قطعا رقم 80 میلیارد تومان برای حفاظت از جنگل‌های شمال کافی نیست. ضمن آنکه تجربه نشان داده است که تخصیص اعتبارات برای اجرای طرح‌های منابع طبیعی به هنگام نیست و این مسئله به جنگل لطمه می‌زند.

وی ادامه می‌دهد: تجربه نشان داده که ارقام تصویب شده برای اجرای یک برنامه در طول اجرا به آن اختصاص داده نمی‌شود و این مسئله ضرر هنگفتی به منابع طبیعی کشور می‌زند.

کسری بودجه تنها مشکل نیست

بودجه طرح تنفس، در جریان تصویب این برنامه تعدیل شده و این بودجه تعدیل شده یکبار دیگر از سوی سازمان برنامه و بودجه کاهش یافته است. برای اطلاع از دلیل این آب رفتگی به سراغ حمید رضا عدل رئیس امور آب، کشاورزی و منابع طبیعی رفتیم. وی به پرسش خبرنگار ایانا درباره دلیل کاهش بودجه تنفس پاسخی نمی‌دهد و انجام مصاحبه را موکول به هماهنگی و ارسال درخواست کتبی به روابط عمومی سازمان برنامه و بودجه می‌کند. تماس‌های مکرر خبرنگار ایانا با روابط عمومی این سازمان نیز بدون پاسخ می‌ماند. اما عبدالغفار شجاع مشاور رئیس سازمان برنامه و بودجه که در جلسات تصمیم‌سازی درباره طرح تنفس نیز مشارکت داشته است، بی پولی دولت را دلیل کاهش یافتن بودجه تنفس اعلام می‌کند.

وی در گفتگو با ایانا بیان می‌کند: صرفا کسری بودجه، طرح تنفس را با مشکل مواجه نمی‌کند. بر اساس متن برنامه ششم قرار بود که این طرح سه ساله اجرا شود اما زیر جهاد کشاورزی طی بخشنامه‌ای اعلام کرده است که تا پایان سال جاری باید تمام طرح‌های جنگلداری تعطیل شوند.

شجاع می‌گوید: اعتبار 80 میلیارد تومان در نظر گرفته شده با شرط سه ساله اجرا شدن توقف بهره برداری تجاری از جنگل‌های شمال بود. قرار بود با این اعتبارات ضرر و زیان بخش خصوصی جبران شود. با این رقم شاید اجرای طرح تنفس به صورت تدریجی امکان پذیر بود اما در حال حاضر علاوه بر اینکه قرار است طرح یکباره اجرا شود، رقم تخصیص نیز کاهش یافته است.

وی ادامه می‌دهد: در بهترین شرایط دولت تا پایان سال فقط می‌تواند 50 درصد اعتبارات مصوب طرح تنفس (یعنی 40 میلیارد تومان) را به آن اختصاص بدهد. این رقم 12 درصد بودجه پیش‌بینی شده برای حفاظت از جنگل‌های هیرکانی است. آماده نبوده بستر اجتماعی، تخصصی و فنی و نبود اعتبارات سبب می‌شود که اجرای طرح تنفس دچار مشکل شود.

مشاور رئیس سازمان برنامه و بودجه تنها احتمال تامین بودجه طرح تنفس را رسیدن پول خاص به دولت اعلام می‌کند و می‌گوید: اگر مطالبات ایران از خارج استرداد شود، شاید بتوان بودجه تنفس را کامل تخصیص داد که البته چنین چیزی امکان ندارد.

وی به این پرسش که آیا نمی‌توان بودجه تنفس را از محل صندوق توسعه ملی تامین کرد، این گونه پاسخ می‌دهد: دولت در این زمینه هنوز تصمیمی نگرفته است. اگر سیاست این باشد و بتوانند نظر مقام معظم رهبری را جلب کنند، از طریق صندوق توسعه ملی می‌توان این بودجه را تامین کرد. در غیر این صورت محل دیگری برای تامین اعتبار نداریم.

نگرانی از نبود برنامه جایگزین

طرح تنفس تنها از نبود بودجه رنج نمی‌برد. بیش از سه سال از عزم دولت برای توقف بهره‌برداری تجاری از جنگل‌های شمال می‌گذرد. از سال 92 با مصوبه هیات دولت، قرار بود بهره‌برداری تجاری از جنگل‌های شمال محدود شود اما از آن سال تا کنون یک نسخه جایگزین برای مدیریت جنگل‌های شمال ارائه نشده است. مشاور شورایعالی جنگل نیز از این روند نگران است و نسبت به آن هشدار می‌دهد.

وی به ایانا می‌گوید: در طراحی اولیه درباره توقف بهره برداری تجاری از جنگل‌های هیرکانی، قرار بود برای مدیریت این اکوسیستم یک مدل مدیریت حفاظتی در نظر گرفته شود که بخش خصوصی بتواند آن را اجرا کند. اما تا کنون چارچوبی برای حفاظت از جنگل تدوین نشده است. در نامه اساتید دانشگاه به رئیس جمهور نیز به این نکته اشاره شده است. با توجه به اینکه نیت طراحان اولیه طرح تنفس هم این بود که جنگل نمی‌تواند رها شود، باید برنامه حفاظتی برای مدیریت جنگل داشته باشیم.

بهرامی ادامه می‌دهد: وقتی ما یک نظام بهره‌برداری از جنگل را حذف می‌کنیم باید نظام دیگری را جایگزین آن کنیم. مدل جایگزین هم باید مبتنی بر حفاظت و حمایت از جنگل‌ها باشد. تا به مرور زمان با کمک دانشگاه و تحقیقات، مولفه‌های اصلی مدیریت جنگل‌های هیرکانی را تبیین و تفسیر کنیم.

وی یادآور می‌شود: از آنجا که جنگل‌های ایران مناطقی کوهستانی هستند که جنگل نشین در داخل آن حضور دارد، گردشگر از این اکوسیستم زیاد استفاده می‌کند. باید با در نظر گرفتن همه این‌ها و مسایل روز مطرح شده در جنگل‌های دنیا، چارچوب مکتب هیرکان را برای اولین بار در دنیا تدوین و ارائه کنیم. این چارچوب باید با حفاظت آغاز شود.

مشاور شورایعالی جنگل تاکید کرد: حفاظت صرفا به مفهوم نگهبانی نیست. شناخت جنگل و اداره درست آن به سمتی که طبیعت باید خودش حرکت کند، یکی از اهداف حفاظت است. باید از طریق بهره‌برداری معقول به حفاظت برسیم. کاری که در چهار تا پنج دهه اخیر نکرده‌ایم. در این راه مجریان طرح‌های جنگلداری، مردم و تعاونی‌های جنگل نشین می‌توانند نقش اساسی داشته و ما را در رسیدن به اهداف و الگوی مناسب جنگل‌های شمال یاری رسانند.

قبل از تصویب برنامه ششم، به دنبال اجرایی شدن طرح تنفس جلسات کارشناسی به مدت یک سال با ریاست بهزاد انگورج معاون دفتر امور جنگل سازمان جنگل‌ها و با حضور نمایندگانی از دانشگاه، تحقیقات و اجرا برگزار شد. بدون شک اگر این جلسات مفید بود، باید تا کنون الگوی جایگزینی برای مدیریت جنگل‌های شمال کشور از دل آنها استخراج می‌شد اما گویا نتیجه‌ای از این جلسات عاید کشور نشده است زیرا معاون جدید امور جنگل سازمان جنگل‌ها، یعنی عباسعلی نوبخت نیز بار دیگر جلسات کارشناسی را با حضور اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها، بخش اجرا و تحقیقات از سر گرفته است. پرسش اینجاست، چه زمانی قرار است نتایج این جلسات کارشناسی به برنامه اجرایی جایگزین برای مدیریت جنگل‌های شمال تبدیل شود؟ با وجود یک موسسه تحقیقاتی در زمینه مدیریت جنگل که قدمتی بیش از نیم قرن دارد و تعداد کثیری دانشگاه و دانشکده منابع طبیعی کشور آیا غیر عادی نیست که بیش از سه سال برای تدوین یک برنامه جایگزین برای مدیریت جنگل‌های شمال وقت صرف شده و هنوز در نقطه صفر هستیم؟

L-960614-04