ماسوله‌ای در قلب کویر ایران

روستاهای ایران جزء شگفت انگیزترین سکونتگاه‌هایی هستند که در اقلیم‌های متفاوتی شکل گرفته و محل امنی را برای زندگی ایجاد کرده‌اند. یکی از انواع معماری‌هایی که به وفور در ایران وجود دارد و در روستاها نمود پیدا کرده، معماری پلکانی است که با شنیدن نامش همه به یاد روستای ماسوله در گیلان می‌افتند؛ روستایی که خانه‌هایش بر دوش یکدیگر سوار شده و جلوه‌ای متفاوت را به آن بخشیده‌اند.

اما شاید کمتر کسی بداند که در چهار گوشه ی این سرزمین پهناور نمونه های بسیاری از معماری پلکانی وجود دارد که هر یک با جاذبه های خاصشان میزبان گردشگران می شوند. به نقاط مختلف ایران سر زدیم تا روستاهایی از این دست را ببینیم و کشف کنیم. ماسوله هایی که به برخی از آنها سفر کردیم و به بررسی ویژگی ها و جاذبه‌هایشان پرداخته‌ایم:

روستاهای پلکانی ایران

باز هم می خواهیم به سراغ یکی دیگر از نمونه های معماری پلکانی برویم که در دل کویر قرار دارد و با درختان سر به فلک کشیده اش همچون جزیره ای سبز در میان شن های داغ کویری به نظر می رسد. شاید این روستا در نگاه اول همچون سرابی غیر قابل باور به نظر برسد اما با نزدیک شدن به آن می فهمید که همه چیز حقیقت دارد.

شما هم کوله بارتان را ببندید و با ما به استان خراسان جنوبی و شهرستان طبس بیایید ..

- روستای نایبند یکی از نمونه های معماری پلکانی است که عنوان ماسوله کویر را به خود اختصاص داده است.

- این روستا همچون جزیره ای سبز در میان کویر به نظر می رسد و جلوه ای شگفت انگیز دارد.

در میانه جاده بین المللی طبس به راور پوششی سبز از درختان نخل توجه هر رهگذری را به خود جلب می کند. این پوشش سبز همچون سرابی در دل کویر به نظر می رسد اما در واقع آنچه که پیش روی شماست، روستایی به نام نایبند است که به صورت پلکانی شکل گرفته و با عنوان ماسوله کویر شهرت یافته است.

وقتی متوجه شوید که تا شعاع ۲۰۰ کیلومتری این روستا هیچگونه آبادی مشاهده نمی شود، این سوال در ذهن شما شکل می گیرد که " چه چیزی باعث شده تا زندگی در این روستا جریان یابد؟"

همه ی ما می دانیم که مهم ترین عنصر حیات بخش جهان، آب است و بدون آن زندگی در هر جایی غیر ممکن می شود. در دل این کویر بی آب و علف آنچه که نایبند را تا به امروز سرپا نگهداشته است، قنات ها و چشمه هایی هستند که آبی گوارا را به این دیار هدیه می دهند.

ویژگی های منحصر به فرد این روستا باعث شده که توجه گردشگران را به سوی خود جلب کند و نامش در فهرست آثار ملی ایران قرار گیرد.

در سفر به نایبند می توانید از دیدن جاذبه های زیر لذت ببرید:

نایبند یکی از نمونه های منحصر به فرد معماری پلکانی است که در کویر لوت شکل گرفته است. در این نوع معماری مجموعه ای متراکم از خانه ها به چشم می خورد که در آن پشت بام خانه ها به عنوان حیاط خانه ی بالایی خود مورد استفاده قرار می گیرند و همبستگی خاصی را میان ساکنان به وجود می آورد.

بسیاری از کوچه های روستای نایبند به صورت سرپوشیده ساخته شده اند که از آن ها با عنوان ساباط یاد می شود. در این کوچه ها سکوهایی برای نشستن نیز وجود دارد و این فضا را به محلی برای دور هم جمع شدن اهالی روستا تبدیل کرده است.

در روستای نایبند ۳ برج نگهبانی به چشم می خورد که بازماندگانی از قلعه ی ۳۰۰ ساله با ۴ برج اطراف آن هستند و تا قرن اخیر نیز حفاظت و نگهبانی از روستا را بر عهده داشته اند. به هنگام حمله ی راهزنان و ماموران حکومتی، دیده بان ها از برج ها مردم را خبر می کردند تا به خانه هایشان بروند سپس دروازه قلعه را مسدود می کردند تا دست کسی به مردم نرسد. یک پل چوبی کوچک و باریک تنها راهی است که شما را به این برج ها می رساند.

بر روی یکی از کوه های نزدیک روستا، مزاری وجود دارد که نزد مردم از احترام و ارزش زیادی بر خوردار است. اهالی به حدی به این مزار معتقدند که این کوه را بالا می روند تا زیارت کرده و نذر خود را ادا نمایند.

متاسفانه تصویری از این جاذبه در دست نیست

وجود چشمه‌های آب سرد و گرم منحصر به فرد در نایبند، عامل حیات این روستا هستند و در نتیجه فعالیت فرآیندهای زمینی ایجاد شده اند. چشمه زردگاه و آبگرم دیگ رستم از جمله ی این چشمه ها هستند و عده ای نیز در اطراف آن ها زندگی می کنند.

روستا بر روی کوهی واقع شده که تعداد زیادی حفره بر بدنه آن دیده می شود. این حفره ها نشان دهنده ی قدمت هزاران ساله ی روستا و سکونت انسان های غارنشین در آن دارد. امروزه این حفره ها و دالان ها به عنوان محل هایی برای نگهداری دام مورد استفاده قرار می گیرند.

یکی از زیباترین جاذبه های این روستا نخلستان آن است که در پایین دست آن قرار دارد. در این نخلستان درختان نخل سر به فلک کشیده ای را می بینید که با سرسبزی خود سرزمینی بهشت گونه را در تابش آفتاب داغ کویر ساخته اند.

با وجود اینکه نایبند در سرزمینی کویری قرار گرفته اما سه کوه آب شلمه، علی آباد و کوه نایبند باعث شده اند تا به عنوان منطقه ای کوهستانی در حاشیه غربی کویر لوت نظر گرفته شود. این کوهستان اختلاف ارتفاع نسبتا زیاد، چیزی در حدود ۲۵۰۰ متر نسبت به کویر لوت دارد و روستاهایی مانند علی آباد، کلات آب انار، آب رضا، زردگاه و نایبند را از کویر جدا کرده است. بلندترین این کوه ها، نایبند است که ۳۰۵۰ متر ارتفاع دارد و قرار گرفتن در ارتفاعات آن امکان تماشای کویر لوت را برای شما فراهم می کند.

پناهگاه حیات وحش نایبند علاوه بر پوشش گیاهی ارزشمند، گونه های جانوری خاصی را نیز در خود جای داده است. یوزپلنگ آسیایی یکی از جانداران رو به انقراض می باشد که بیشترین تعداد آن، در حدود ۱۵ قلاده در این منطقه زندگی می کنند.

در روستای نایبندان و اطراف آن امکان انجام دادن فعالیت های زیر وجود دارد:

ساباط ها، کوچه های باریک و فشرده و خانه های پلکانی بهانه های خوبی هستند تا شما را برای گشت و گذار در این روستا متقاعد کنند و لحظاتی خوش را برایتان بسازند.

کمی آن طرف تر از روستای نایبند می توانید از گشت و گذار در کویر لذت ببرید و به تماشای مناظر کویری بپردازید. در این گشت و گذار می توانید زیبایی های بیشتری را در این سرزمین کشف کنید و بر لذت سفر خود بیافزایید.

کوهنوردی در میان کویر یکی از تجربیاتی است که می توانید آن را در نایبند به دست آورید. ارتفاعات اطراف روستا می توانند مقصد خوبی برای کوهنوردان باشند و امکان تماشای مناظر را از ارتفاعات برای آنها فراهم آورند.

آلودگی نوری در این منطقه به میزان خیلی کمی وجود دارد و به شما امکان می دهد که غرق در تماشای ستارگان شوید و یا از رصد آسما با وسایل و تجهیزات خود لذت ببرید.

این روستا و ویژگی های منحصر به فرد آن و جاندارانی که ممکن است سر راه شما قرار گیرند سوژه های خوبی برای عاسی و ثبت تصاویر کم نظیرند. پس در این سفر دوربین خود را فراموش نکنید.

مهم ترین ویژگی معماری روستا ارگانیک بودن ساختار آن است؛ به این معنا که شکل گیری محلات روستا و بافت آن از نظم خاصی پیروی نمی کند و تمامی قسمت های روستا تنها بر اساس شیب طبیعی زمین ساخته شده است.

خانه ها بر روی یک کوه کوچک قرار دارند که به دلیل عدم تخریب کوه در زلزله ها و استحکام به عنوان هسته ی روستا در نظر گرفته شده است. یکی از نکات جالب در این روستا تفکیک فضای مسکونی و زراعی است به این صورت که در سطوح پایین همان کوه کوچک، مزارع و باغات به صورت چند طبقه (نخلستان، مرکبات و سبزیجات) دیده می شود و بر روی کوه، خانه ها قرار گرفته اند.

خانه ها به صورت پلکانی و بر روی شیب کوه جای دارند و کوچه های باریک و پیچ در پیچی در آن شکل گرفته اند. کمبود زمین در این ناحیه باعث شده تا سطح کوچکی به هر بنا اختصاص یابد و حیاط از خانه ها حذف گردد.

بیشتر خانه ها در نایبند دو طبقه هستند و از دور مانند احجام مکعب شکل متعددی به نظر می رسند که بر روی یکدیگر و به صورتی نامنظم چیده شده اند. در این خانه ها حد و مرز مشخصی وجود ندارد و فضاهایی همچون تنور خانه، توالت، آغل، فضاهای ورودی و حیاط به صورت مشترک مورد استفاده قرار می گیرند.

خشت و کاهگل عمده ترین مصالحی هستند که در ساخت خانه ها به کار رفته اند و به خاطر استفاده از شن های تیره رنگ این نواحی، خانه ها به رنگ خاکستری دیده می شوند. در ابتدای دیوار ها برای کرسی چینی و افزایش استحکام از سنگ نیز استفاده شده است. تیرهایی از جنس تنه نخل و پوششی از برگ درخت خرما بر روس سقف اکثر خانه ها به چشم می خورد اما طاق و قوس در خانه های اعیانی روستا مشاهده می شود که در بهترین حالت با تذهیب یا یک نقاشی ساده زینت داده شده است.

توالت های دو طبقه در این روستا مرسوم هستند چرا که بستر صخره ای آن امکان گود برداری یا حفر چاه را از ساکنان می گیرد. طبقه اول این توالت ها ۵۰ سانتی متر تا یک متر ارتفاع دارند و به عنوان انباره ای برای فاضلاب از آنها استفاده می شود. فاضلاب درون این انباره پس از پر شدن با خاک مخلوط و در مزارع استفاده می گردد.

استفاده زیاد از کنگره های مثلثی شکل در نماها و جداره های ساختمان ها از ویژگی های منحصر به فرد این روستا به شمار می رود. اکثر این کنگره ها در قسمت های شرقی و جنوبی هستند و در واقع فرم خاصی از بادگیر می باشند. این بادگیرها در جهت بادهای مطلوب روستا احداث شده اند و به عنوان فیلتری در برابر بادهای همراه با شن عمل می کنند. دیوارهای ضخیم خشتی که کمترین میزان روزنه و بازشو را دارند کاهش استفاده از نور طبیعی روز در منطقه کویری و کاهش تبادل حرارتی ساختمان ها را به همراه دارد و منجر به بروز همسازی با اقلیم می گردد.

دیوار اتاق ها و خانه ها، با اشکال جالب و دارای نظم هندسی زینت یافته و هارمونی خاصی را به نمایش گذاشته اند. این اشکال به صورتی توسط سازندگان ایجاد شده اند که گویی صورتکی در درون دیوار برایمان شکلک در می آورد.

بر اساس سرشماری سال ۱۳۸۵ حدود ۱۴۵ خانوار و ۴۸۴ نفر در روستای نایبند زندگی می کنند و به برکت وجود چشمه ها و قنات ها از طریق کشت انواع مرکبات، نخل، توت و انواع محصولاتی نظیر گندم، جو، سبزیجات و حبوبات امرار معاش می کنند و یا به دامداری اشتغال دارند.

عوامل فرسایش روستا همچون طوفان های شن و بارش باران های موسمی شدید و همچنین مهاجرت عده زیادی از اهالی باعث کاهش جمعیت این روستا شده است اما با این وجود هنوز سکونت در آن وجود دارد و حتی ساخت بناهای جدید در شمال آن از توسعه ی نایبند خبرمی دهد.

نایبند از قدمت بسیار زیادی برخوردار است. وجود حفره ها و غارها در دل کوه نشان از سکون انسان غارنشین در نایبند و قدمت چند هزارساله ی آن دارد. همچنین با نگاهی به مستندات و کتب تاریخی قرون اولیه تاریخ اسلام و آثار کسانی مانند اصطخری و ابن حوقل متوجه می شویم که آنها از نایبند به عنوان استراحتگاه و مأمنی در حاشیه کویر نام برده اند که بهشت را برای در راه ماندگان تداعی می کرده است.

کوه های مرتفع نیز نتوانسته اند در برابر آفتاب داغ کویر مقاومت کنند و به همین دلیل تابستان های بسیار گرم و آفتابی و زمستان های معتدل بر نایبند حاکم گردیده است.

بهترین زمان برای سفر به نایبند پاییز و زمستان و اوایل بهار است چرا که در سایر زمان ها گرمای شدیدی در منطقه وجود دارد.

در سفر به روستای نایبند می توانید بر روی اقامت در اقاتگاه های محلی این روستا حساب باز کنید و یا در هتل ها و مهمان سراهای شهرهای اطراف اقامت نمایید. البته کمپ در کویر هم می تواند از گزینه های پیش روی شما باشد.

مهم ترین ویژگی مناطق کویری تابش آفتاب است پس لوازمی مانند کلاه آفتابگیر، عینک آفتابی و کرم ضد آفتاب را فراموش نکنید.

آدرس

استان خراسان جنوبی، ۲۲۵ کیلومتری جنوب شهر طبس، کنار جاده طبس- کرمان

فاصله از شهرهای اطراف

طبس: ۲۲۵ کیلومتر

دیهوک: ۱۳۴ کیلومتر

در سفر به روستای نایبند رفتار مناسبی با جامعه محلی داشته باشید و موجب رنجش انها نشوید.

زباله های خود را در روستا جا نگذارید و طبیعت و محیط نایبند را به خطر نیندازید.

تا به حال به روستای نایبند رفته اید؟