مزاج های انسانی در طب سنتی ایران و ظرفیت آنتی اکسیدانی بدن

مهدی کرمانی _ مشاورعلوم تغذیه، سلامت و طب مکمل، مدرس طب سنتی مرکز آموزش سازمان نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی استان قم

رادیکال های آزاد ترکیبات حاصل از سوخت و ساز سلول ها هستند. رادیکال های آزاد وقتی در حد تعادل در بدن وجود داشته باشند، برای از بین بردن ویروس ها و باکتری ها مفیدند. این ترکیبات دارای یک اتم اکسیژن بسیار فعال در ساختمان مولکول خود هستند. اگر تعداد رادیکال های آزاد (oxygen-free radicals) در بدن بیش از حد تعادل گردد، این مولکول ها دائماً به سلول های بدن حمله کرده، به آن ها آسیب می رسانند و سبب پیری و اختلال در عملکرد آن ها می شوند. این رادیکال ها سبب تخریب غشای DNA شده ، عملکرد عادی آن را مختل می نماید. در مقابل این رادیکال های آزاد، آنتی اکسیدان ها مولکول هایی هستند که به صورت نیروی حفاظتی خارجی از گسترش آسیب های رادیکال های آزاد به سلول ها جلوگیری می نمایند. علاوه بر رادیکال های آزاد تولید شده در داخل بدن، این ترکیبات از طریق دود سیگار، هوای آلوده، مواد شیمیایی و غذاهای پرچرب وارد بدن می گردند. رادیکال های آزاد میل زیادی به حمله کردن به غشاء چربی سلول و مواد ژنتیکی دارند و باعث ایجاد آسیب های دائمی در سلول ها و انباشت آسیب ها به مرور زمان و ایجاد پیری و بیماری های مزمن قلبی و سرطان، انواع دیابت، آرتروز و از کار افتادگی مغز می شوند.

قدرت انواع آنتی اکسیدان ها در برابر رادیکال های آزاد متفاوت است. آنتی اکسیدان های موجود در برخی مواد غذایی ظرفیت آنتی اکسیدانی بالاتری دارند. مغز انسان کمترین ظرفیت آنتی اکسیدانی در بدن را دارد. تخستین گام در تخریب آنتی اکسیدان ها پراکسیداسیون لیپید (چربی) است که طی آن در دیواره رگ ها پلاک ایجاد شده، رگ ها سفت می شوند. از بهترین آنتی اکسیدان ها، ویتامین های E ، C اسید لیپوئیک و کوآنزیم Q10 ، فلانوئیدهای موجود در میوه ها و سبزیجات هستند.

میزآن آنتی اکسیدان موجود در بدن هر شخص با آزمایش خون او مشخص می گردد. ظرفیت آنتی اکسیدانی در هر فرد منحصر به فرد است و سقف خاصی دارد و با پرشدن ظرفیت افزایش نمی یابد. این موضوع که چقدر و بعد از چه مدت زمان می توان ظرفیت آنتی اکسیدانی یک شخص را با خوردن میوه و سبزیجات بالا نگهداشت، به بیولوژی و تغذیه هر فرد بستگی دارد. در صورتی که دفاع آنتی اکسیدانی شخص کم شده باشد، افزایش ظرفیت آنتی اکسیدانی در او به نسبت فردی که ظرفیت آنتی اکسیدانی او از ابتدا در حد بالا بوده افزایش بیشتری خواهد یافت. در واقع دفاع آنتی اکسیدانی هر شخص منشاء ژنتیکی دارد. لیکوپن از آنتی اکسیدان های خوب ضد پیری مغز است که در گوجه فرنگی، هندوانه و گریپ فروت وجود دارد .

در طب سنتی ایران اندام های یک انسان از برهم کنش چهار خلط به وجود آمده‌اند و این چهار خلط یعنی دم، صفرا، بلغم و سودا در خون او نیز جریان دارند. کیفیات اربعه در این اخلاط به شکل گرمی و رطوبت برای دم، گرمی و خشکی برای صفرا، سردی و رطوبت برای بلغم و سردی و خشکی برای سودا ظهور پیدا کرده است. همه انسان ها در بدو تولد دارای یک مزاج ذاتی یا جبلی هستند که برایندی از مزاج های تک تک اندام های اوست. کمیت و کیفیت این چهار خلط در یک بدن و چگونگی نسبت و تناسب آنها با هم مزاج یک عضو و در نهایت مزاج کلی آن بدن را مشخص می نماید. مثلاً در یک بدن همیشه میزان خلط های صفرا و سودا بسیار کمتر از دم و بلغم است؛ اما ممکن است هر بدن نسبت به بدن دیگر همان سودا یا صفرای اندک را به میزان بیشتری در خود داشته یا تولید نماید. بنابراین مزاج کلی یک بدن به بدن دیگر از این اختلاف مقدار تبعیت خواهد کرد. بر این مبنا مزاج انسان ها به 9 گروه گرم، سرد، مرطوب، خشک، گرم و تر، گرم و خشک، سرد و مرطوب، سرد و خشک و معتدل تقسیم می شود که اعضا هر کدام از 9 گروه باز با هم اختلاف در شدت بروز کیفیات و اثر اخلاط دارند.

امروزه مزاج بدن را به اعتبار آن خلطی که تمایل به غلبه از حد طبیعی خود دارد، نام گذاری می نمایند؛ یعنی دموی برای گرم و مرطوب، صفراوی برای گرم و خشک، بلغمی برای سرد و مرطوب و سوداوی برای سرد و خشک. آمادگی هر بدن برای افزایش یکی از این اخلاط خصوصیات، توانایی های منحصر به فرد و یا حتی نقطه ضعف هایی بر آن بدن تحمیل کرده، او را در معرض ابتلا به بیماری های خاصی می نماید. مثلاً بدن افرادی که دموی هستند، دارای متابولیسم پایه بالا و هضم و جذب قوی بوده، تمایل به ذخیره و انباشت بیشتر مواد نسبت به دفع آنها دارند.

در یک صفراوی متابولیسم پایه بالا، هضم و جذب بالا؛ اما تمایل به دفع بیشتر از انباشت است. در یک بلغمی متابولیسم ضعیف تر وهضم و جذب کمتر و تمایل به انباشت بیشتر از دفع است. در یک سوداوی متابولیسم پایه بسیار کمتر از مابقی و هضم و جذب هم بسیار پایین تر بوده و تمایل به دفع رطوبت و رسوب مواد ارضی بالاست. به همین دلیل یک بدن سرد و خشک در صورت عدم رعایت اصلاح مزاج و تدابیر خاص، بیشتر از مزاج های دیگر دچار کمبود مواد مغذی و انرژی شده، مقاومت آن در برابر بیماری های صعب العلاج و امراض با طبع سرد خصوصاً سرد وخشک پایین خواهد آمد.

با توجه به عوامل مؤثر بر افزایش کمیت و کیفیت دفاع آنتی اکسیدانی بدن و اثر آنتی اکسیدان ها در مقابله با بیماری ها و اختلاف ذاتی ظرفیت دفاع آنتی اکسیدانی بدن ها با یکدیگر، در مورد مزاج های ذاتی افراد می توان گفت بدن های با طبع سرد یعنی سرد ساده، سرد و خشک و سرد و مرطوب خصوصاً سرد و خشک ها (سوداوی) نیاز به ممارست بیشتری برای اصلاح کمیت و کیفیت آنتی اکسیدان های خود داشته و در شرایط انواع استرس دفع آنتی اکسیدانی بیشتری خواهند داشت. این موضوع در کنار این امر اهمیت خواهد داشت که این بدن ها ظرفیت آنتی اکسیدانی پایینی هم دارند. در مورد مزاج عرضی که در طول زندگی و به علت سبک زندگی بر مزاج ذاتی تأثیر می گذارد هم می توان افزود که غلبه سردی خصوصاً سردی و خشکی (خلط سودا) بر مزاج های 9 گانه در کل می تواند در تخریب دفاع آنتی اکسیدانی بدن مؤثر باشد .

منابع :

1 - ابن سینا، حسین بن عبدالله، قانون فی الطب، نشر بیروت، 205 م

2 - الهامی راد، ع، عسکری، ب، آنتی اکسیدان ها در مواد غذایی، نشر سخن گستر، دآنشگاه آزاد اسلامی واحد سبزوار، 1391

3 - تبریزیان، ع، دراسه فی طب النبی المصطفی (ص)، مؤسسه طب اسلامی قم، 1393

4 - چغمینی، ع، قانونچه فی الطب، مؤسسه طبی طوبی، قم، 1383

5 - عقیلی خراسانی، محمد حسین، خلاصه الحکمه، ترجمه ناظم، ع، نشراسماعیلیان، قم، به سفارش دانشگاه علوم پزشکی ایران، 1386

6 - کارپر، ج، ترجمه فولادی، ی، بهبود عملکرد مغز با تغذیه سالم، نشر ارجمند، 1389