پایش دقیق و برنامه‌ریزی درست راه رسیدن به هدف

خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا) - لیلا مرگن:

آنچه تمام کارشناسان جنگل به آن اذعان دارند این است که جنگل‌های شمال ایران پایداری لازم را نداشته و با اندک تغییر در شرایط محیطی و وزش باد، دچار بادافتادگی و آسیب می‌شوند. به اعتقاد سخنرانان حاضر در همایش ملی مدیریت پایدار جنگل‌های شمال کشور، دستیابی به پایداری در اکوسیستم‌های جنگلی امری امکان‌پذیر است. سخنرانان راه دستیابی به این هدف را پایش دقیق و برنامه‌ریزی درست اعلام می‌کنند. البته اختلاف نظرهایی نیز بین آنها برای دستیابی به این هدف وجود دارد.

با تصویب شدن طرح تنفس و انتخاب دانشگاه تربیت مدرس به عنوان تدوین کننده دستورالعمل اجرای این طرح، چهارشنبه گذشته این دانشگاه میزبان کارشناسان جنگل بود تا با جمع‌آوری نظر متخصصان به الگویی درست برای مدیریت جنگل‌های شمال دست یابد. همایش ملی مدیریت پایدار جنگل‌های شمال (فرصت‌ها و چالش‌ها) در دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تربیت مدرس با برگزاری چهار پنل تخصصی، به واکاوی شرایط موجود و آینده جنگل‌های کشور پرداخت.

در پنل "پایداری اکوسیستم‌های جنگلی" مظفر شیروانی متخصص حفاظت جنگل از اتریش به عنوان سخنران تأکید کرد: مدیریت پایدار جنگل مسئله تازه‌ای نیست.

وی به تشریح تاریخچه مدیریت اکوسیستم‌های جنگلی پرداخت و گفت: در سال 1990 طی تفاهم نامه‌ای بین اتریش و ایران، من مسئول تدوین برنامه مدیریت پایدار جنگل برای ایران شدم. در آن مقطع به عنوان یکی از بنیان‌گذاران تفکر جنگلداری نزدیک به طبیعت در اتریش فکر کردم که می‌توانم دستاورد خود را در کشورم پیاده کنم.

به گفته شیروانی، وی قبل از دکتر مهاجر ایده جنگلداری نزدیک به طبیعت را به ایران وارد کرده است.

وی درباره دلیل شکل‌گیری این ایده در اروپا عنوان کرد: جنگل‌های سوزنی‌برگ همسال اروپا به دلیل بادافتادگی دچار مشکل شده بودند. بنابراین تصمیم‌ گرفتیم که این جنگل‌ها را تبدیل به جنگل‌های ناهمسال ناهمگون کنیم. دانش جنگلداری نزدیک به طبیعت در آن سال‌ها، دانش نو و جدیدی بود.

این متخصص حفاظت جنگل از اتریش ادامه داد: نزدیک به سه دهه پیش، قرار شد در جنگل‌های "سه هزار"، طرحی آزمایشی اجرا کرده و ایده جنگلشناسی نزدیک به طبیعت را در آن پیاده کنیم تا اگر به موفقیت دست یافتیم، این طرح در سراسر جنگل‌های ایران اجرا شود. جنگلی که به ما تحویل داده شد، بسیار پرشیب بود و همه مشکلاتی که در یک جنگل می‌تواند وجود داشته باشد، اعم از مسایل اقتصادی اجتماعی، لغزش و رانش و غیره در این جنگل قابل مشاهده بود.

وی افزود: بر اساس طرحی که ما داشتیم، قرار بود با کوه‌بُری برای این جنگل جاده احداث کنیم و حداکثر 10 درصد درختان مسیر ساخت جاده زخمی شوند. تعهد کرده بودیم دام از جنگل خارج شود و تمام بیوتوپ‌های (سطحی با شرایط یکنواخت زیست‌محیطی است که جایگاهی را برای محل زندگی مجموعه ویژه‌ای از گیاهان و حیوانات فراهم آورده است) منطقه را احیا کنیم.

به گفته شیروانی هدف از اجرای طرح جنگلداری همگام با طبیعت، مدیریت عرصه با الهام از طبیعت بود. اما متاسفانه این طرح به دلایلی در ایران اجرا نشد.

وی بیان کرد: جنگل‌های ایران از ارتفاع 20 متر از سطح دریا آغاز شده و تا ارتفاعات بالا ادامه دارد. این جنگل‌ها در مرز جغرافیایی 35 درجه واقع شده و بهترین شرایط آب و هوایی را دارا است. طبیعی است که این جنگل‌ها از تنوع قابل توجهی برخوردار باشد.

این متخصص حفاظت جنگل با اشاره به سخنان رئیس سازمان جنگل‌ها در زمینه وجود 15 عامل ناپایداری در جنگل، گفت: متاسفانه ما تمام عوامل ناپایداری را فراموش کرده و صرفا به یکی از عوامل چسبیده‌ایم.

وی وجود خوک و حیات وحش در جنگل‌های ایران را عاملی برای تغییر ترکیب گونه‌ای اعلام کرد و افزود: نباید صرفا به مسئله خروج دام از جنگل‌های شمال توجه شود بلکه باید به اثرات خوک‌های وحشی به روی جنگل هم توجه کنیم.

جنگل‌های شمال، اکوسیستمی تخریب شده

شیروانی عنوان کرد: در اینکه ما جنگل‌های طبیعی داریم، با یکدیگر هم عقیده هستیم اما اینکه بگوییم ما جنگل‌های سه میلیون ساله داریم و غیر از ما هیچ کس حق اظهار نظر درباره این جنگل‌ها را ندارد، درست نیست زیرا به تدریج این "ما" تبدیل به "من" می‌شود و یک نفر برای جنگل تصمیم خواهد گرفت. در حالی که جنگل نیاز به انواع تخصص‌ها نظیر اکولوژیست، مهندس جنگل، سیاست جنگل و غیره دارد.

وی جنگل‌های شمال کشور را جنگل‌های طبیعی تخریب شده‌ای دانست که باید برای احیای آن برنامه‌ریزی کرد.

به گفته این متخصص حفاظت جنگل، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست جنگل‌های ایران را بکر می‌داند و این در حالی است که حتی دکتر مهاجر هم فقط 10 درصد جنگل‌های ایران بکر معرفی کرده است.

وی ادامه داد: این مسئله که جنگل‌ها را به حال خود رها کرده و در آن دخالت نکنیم، 30 سال است که در اروپا هم مطرح است و زیربنای آن نیز از تفکر جنگلداری همگام با طبیعت گرفته شده است اما تفاوت طرفداران این ایده با جنگلدارانی که تفکر جنگلداری همگام با طبیعت را ایجاد کرده‌اند در این است که ما اعتقاد داریم باید در جنگل دخالت کنیم.

شیروانی تأکید کرد: اگر قرار است جنگل‌ها را به جنگل بکر طبیعی برسانیم، اولین کاری که باید کنیم این است که عوامل تخریب باید از جنگل خارج شود.

وی ادامه داد: اگر می‌خواهیم جنگل‌ها را به جنگل‌های کلاسیک تبدیل کنیم، باید بدانیم در گذشته چه داشته‌ایم، امروز چه داریم و قرار است به چه نقطه‌ای در آینده برسیم. بر اساس هر یک از تصمیماتی که برای جنگل می‌گیریم، می‌توانیم همه چیز داشته باشیم.

این متخصص حفاظت جنگل اضافه کرد: این فاجعه است که ما در شرایط آب و هوایی جنگل‌های هیرکانی که نسبت به جنگل‌های اتریش از نظر بارندگی و درجه حرارت وضعیت مطلوب‌تری داشته و مرز جنگل‌های ما در پایین و بالا بیشتر از اتریش است، همچنین دوره رویش در آن طولانی‌تر است، میزان رویش کمی داشته باشیم. در جنگل‌های اتریش میزان رویش 9 متر مکعب در سال است و در ایران به زحمت به سه متر مکعب در سال می‌رسد. اگر این اختلاف 6 متر مکعبی رویش را در دو میلیون هکتار مساحت جنگل‌های ایران ضرب کنیم، سالانه 12 میلیون متر مکعب چوب در جنگل‌هایی که پتانسیل دارد، تولید نمی‌شود اما از آن سخنی به میان نمی‌آوریم.

وی ادامه داد: باید بدانیم که چرا این 10 متر مکعب رویش سالیانه را نداریم. نمی‌توانیم بگوییم که جنگل‌های ایران پتانسیل ندارند. استفاده از پتانسیل جنگل‌ها به معنی تخریب آنها نیست.

شیروانی تأکید کرد: جنگلی احیا می‌شود که در آن دخالت کنیم و صنعت در کنار آن گسترش یابد. ایجاد کارخانه کاغذسازی در کنار جنگل‌های طبیعی ایران پتانسیلی بود که می‌توانست تمام جنگل‌های مخروبه ایران را تبدیل به جنگل‌های طبیعی کند.

وی وجود پوسیدگی در درختان ایران و پیر فرتوت شدن جنگل‌ها را عاملی برای کاهش ارزش اقتصادی آنها اعلام کرد.

به گفته این متخصص حفاظت جنگل، قیمت برخی درختان جنگلی ایران در اروپا به 10 هزار یورو می‌رسد اما با ارزش‌ترین قسمت چوب درختان ایران تبدیل به هیزم می‌شود که ارزش اقتصادی چندانی ندارد.

وی تأکید کرد: باید دروازه‌ها را باز کنید. دوره تحریم گذشته است و بنابراین باید راه را به کشورهای دیگر باز کنید و ببینید آنها چه کرده‌اند. همه آنهایی که در جنگل‌های خود دخالت کرده‌اند این اکوسیستم‌ها را تخریب نکرده‌اند. اگر اروپا جنگل‌های خود را صنعتی کرد، یک جنگل مطلوب از نظر اقتصادی برای خود ایجاد کرده است. اما در ایران جنگل‌های طبیعی خود را نه تنها درست نکرده‌ایم، بلکه تخریب هم کرده‌ایم.

توجه به تمام مؤلفه‌های جنگل، مدیریت پایدار را به همراه می‌آورد

سید محسن حسینی عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس نیز به عنوان دیگر سخنران پنل به بررسی مفاهیم مدیریت پایدار در دنیا پرداخت.

به گفته وی در جنگل سه مقوله اقتصاد، جامعه و اکولوژی با یکدیگر تلاقی پیدا می‌کنند که حفظ این کارکردها برای نسل آینده، مفهوم مدیریت پایدار جنگل را ایجاد می‌کند.

حسینی تأکید کرد: جنگل فقط تولید چوب نیست. کارکردهای مختلفی نظیر حفظ آب و خاک، تولید اکسیژن، مقابله با گرمایش جهانی و غیره در جنگل‌ها وجود دارد. اگر هر یک از این عملکردها از دست برود، مدیریت پایدار جنگل دچار اختلال شده است.

وی جنگل را به تخم مرغی تشبیه کرد که پوسته سفید آن اصل اکولوژی و حفاظت است. اگر این اصل از بین برود، دیگر نمی‌توان به سایر کارکردهای جنگل فکر کرد.

به گفته این عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس فقر مردم، کهنسال شدن درختان، کاهش سطح جنگل، شیوه‌های غیر استاندارد بهره‌برداری، کاهش تنوع زیستی و غیره سبب می‌شود نتوانیم در راستای توسعه پایدار گام برداریم.

وی ضعف ساختاری سازمان جنگل‌ها را عاملی معرفی کرد که امکان دستیابی به مدیریت پایدار در جنگل‌های ایران را دشوار می‌کند.

حسینی با اشاره به شاخص‌های فائو و اتحادیه اروپا درباره پایداری جنگل‌ها، گفت: برای جنگل‌های شمال احساس خطر می‌کنم زیرا گرمایش جهانی رخ داده و اقداماتی که در توده‌های جنگلی انجام داده‌ایم، آنها را تنک کرده و وزش باد یا برف خسارت‌های شدیدی به جنگل وارد می‌کند. عوامل محیطی می‌توانند برخی گونه‌ها را از طبیعت ایران حذف کنند و ظرفیت تحمل طبیعت و زمان تمرکز توده‌ها، کاهش یافته است.

وی عنوان کرد: در هیچ جای دنیا با بارش 60 میلیمتر 12 استان درگیر سیل نمی‌شوند اما در ایران با بروز خشکسالی‌ها سد ساختیم، منابع آب را محدود کردیم. مدیریت پوشش گیاهی نداشتیم و این مسئله سبب شد با کوچکترین بارش، نگران سیل باشیم. سدهایی که سال‌های آینده ترکیه و عراق به بهره‌برداری می‌رسانند، تالاب‌ها را خشک می‌کند و این مسئله به کانون‌های جدید ریزگرد اضافه می‌کند. به این ترتیب سال به سال در هر مدیریتی این سیر قهقرایی را طی می‌کنیم.

این عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس ورود برخی آفات به ایران را حاصل واردات بن‌سای‌های ارزان چینی به ایران اعلام کرد و افزود: متخصصان آفات باید بگویند که ورادات این گیاهان، چقدر به کشور خسارت وارد کرده است.

وی با اشاره به اینکه در حال طی کردن سیر قهقرایی در جنگل هستیم و تنوع زیستی خود را از دست داده‌ایم، حفظ تنوع زیستی را یکی از شاخص‌های مهم پایداری اعلام کرد.

به گفته حسینی اکوسیستم‌های طبیعی از نظر حیات وحش دچار به هم خوردگی شده و زیستگاه‌ها روز به روز محدودتر می‌شوند. بنابراین قوانینی لازم است تا با کسانی که تفنگ دارند، برخورد جدی شود.

به گفته وی تغییر ساختار ناهمسال جنگل به سمت همسالی، کاهش آمیختگی و تنوع زیستی در جنگل، نشان دهنده مدیریت نامطلوب است.

این عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس تأکید کرد: برای اجرای قانون تنفس باید به طور دائمی جنگل پایش شده و ممیزی اراضی انجام دهیم. این مسئله با کمک سنجش از دور امکان‌پذیر است.

وی گفت: از تکنولوژی روز دنیا برای پایش جنگل‌ها می‌توان استفاده کرد. به عنوان مثال از انواع پهبادها برای کنترل حریق می‌توان بهره گرفت و یا اینکه با استفاده از نوعی چیپس که درون چوب‌های بهره‌برداری شده از جنگل کار گذاشته می‌شود، محموله‌ها را ردیابی کرد و جلوی تشکیل فرم‌های بهره‌برداری جعلی را می‌توانیم بگیریم.

افزایش شدت برداشت‌ها با اجرای شیوه پناهی

علی اشرفی پور عضو شورایعالی جنگل نیز به بررسی ضرورت و الزامات مدیریت پایدار جنگل‌های شمال پرداخت.

به گفته وی از دهه 30 جنگلداری علمی در ایران آغاز شده است. از سال 73 به بعد تغییر شیوه جنگلشناسی در مدیریت جنگل‌های شمال داشتیم. در یک سال تصمیم گرفتیم دیدگاه نزدیک به طبیعت را جایگزین تدریجی پناهی کنیم. از سال 79 کاهش یکباره برداشت از جنگل‌های شمال را شروع کردیم و به صورت دفعتی میزان برداشت را از 2.5 میلیون متر مکعب به 800 هزار متر مکعب رساندیم. در سال 82 مصوبه صیانت از جنگل‌های شمال را داشتیم که بندهای آن قابل ملاحظه است از این نظر که چرا در این سال، هیات وزیران چنین تصمیمی گرفته است.

وی افزود: اگر مصوبه صیانت و مفاد آن برای ما قابل احترام بود، امروز دچار تناقض و سرگردانی در ارتباط با جنگل‌های شمال نمی‌شدیم. در سال 92 نیز مصوبه برنامه بهینه‌سازی و پایش جنگل‌ها را داشتیم. در طی این سه تا چهار سال گذشته، دو واژه را زیاد می‌شنویم. در خصوص دو جبهه که با هم تضاد فکری دارند. بحث تنفس و توقف بهره ‎ ‌ برداری از جنگل و تداوم بهره‌برداری بر اساس روند فعلی، توسط این دو جناح فکری دنبال می‌شود.

این عضو شورایعالی جنگل با تأکید بر اینکه در بحث تنفس باید مشخص شود که ساز و کار اجرای سیاست‌ها چیست، این طرح در چه مدت اجرا می‌شود و انتظار ما از این طرح چیست، هدف مدافعان تنفس را جلوگیری از دخالت در توده‌های جنگلی ندانست.

وی افزود: باید دید که طرفداران روند فعلی و تداوم بهره‌برداری چرا چنین رویکردی را انتخاب کرده‌اند. در حالی که از سال 79 ما به طور تدریجی درگیر کاهش حجم برداشت از جنگل‌ها شده‌ایم چگونه می‌توان به روند فعلی ادامه داد؟

اشرفی پور گفت: جنگلشناسی همگام با طبیعت یک شیوه است و اصلی‌ترین مشکل امروز جنگل‌های ما این است که گروهی فکر می‌کنند جنگلشناسی نزدیک به طبیعت فرمول ندارد. در حالی که ما نتوانسته‌ایم دستورالعمل‌های آن را به درستی تعریف کنیم.

وی تأکید کرد: اگر دستورالعمل‌های جنگل‌شناسی نزدیک به طبیعت را درست تعریف کرده بودیم، امروز از مزایای این روش سخن می‌گفتیم.

به گفته این عضو شورایعالی جنگل با اجرای طرح‌های جنگلداری و شیوه پناهی، شدت برداشت‌ها در جنگل قابل ملاحظه بوده است. در نتیجه با افت قابل ملاحظه رویه زمینی در جنگل‌ها مواجه شده‌ایم.

وی همچنین گفت: با اجرای طرح‌های جنگلداری قرار بود شرایط توده به منحنی نرمال جنگل نزدیک شود اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که از این منحنی دور شده‌ایم.

اشرفی پور با تأکید بر اینکه بحث تنفس صرفا نمی‌تواند به حفاظت فیزیکی جنگل خلاصه شود، انجام عملیات پرورشی را در طول اجرای دوره گذار برای این اکوسیستم طبیعی ضروری دانست.

وی افزود: یکسری عملیات نظیر خروج دام، نگهداری جاده و غیره در طول دوران گذار برای جنگل‌ها ضروری است و باید به این موارد توجه داشته باشیم.

این عضو شورایعالی جنگل گفت: در سازمان جنگل‌ها برای دوره گذار و اجرای طرح تنفس یکسری پروژه‌ها تهیه شده است. شرح خدمات حوضه‌های آبخیز را تهیه کرده‌ایم. شرح خدمات تهیه طرح‌های جنگلداری بر اساس شیوه جنگلداری نزدیک به طبیعت هم انجام شده است. در حال تهیه شرح خدمات هستیم و 11 راهبرد را برای مدیریت جنگل‌های شمال مشخص کرده‌ایم./

L-951213-05