راهکارهای مدیریت تلفیقی آفات، کنترل زیستی و کشاورزی ارگانیک برای مقابله با تأثیرات منفی کشاورزی بر تنوع گونه‌ای/ آفت‌کش‌های شیمیایی عامل نابودی تنوع زیستی پرندگان در اراضی کشاورزی

جهان معاصر تأثیر کشاورزی بر سایر موضوع‌های مرتبط با زندگی انسان و دیگر موجودات را بسیار مورد توجه قرار داده است. کشاورزی بر ذخایر آبی، آلودگی‌ها و حتی تنوع زیستی منطقه بسیار مؤثر است. صیادشیخی ئیلانلو دانشجوی دکترای محیط زیست دانشگاه تهران با همکاری مسعود یوسفی دانشجوی دکترای محیط زیست دانشگاه تهران و حمیدرضا رضایی گروه محیط زیست، دانشکده شیلات و محیط زیست، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان با مطالعه موردی شهرستان نقده در مقاله‌ای با عنوان تأثیر زیستگاه‌های کشاورزی بر تنوع گونه‌ای پرندگان به بررسی تأثیر این فعالیت انسانی بر تنوع زیستی پرندگان پرداخته است. مقاله مذکور در دومین همایش ملی تنوع زیستی و تأثیر آن بر کشاورزی ارائه شده است.

نویسنده در چکیده این مقاله یادآوری می‌کند: "زیستگاه‌های زراعی جزو هفت زیستگاه مهم برای مناطق مهم پرندگان در خاورمیانه محسوب می‌شود که این زیستگاه بعد از تالاب‌ها بیش از سایر زیستگاه‌ها در خطر تهدید قرار دارند. این نوع زیستگاه‌ها امروزه در خطر تهدید کشاورزی متمرکز قرار دارند و در صورت توسعه، باعث کاهش بسیاری از پرندگان استپی و دیگر حیات وحش این نوع زیستگاه خواهند شد."

او در مقدمه با اشاره به تأثیرات زیست‌محیطی کشاورزی می‌نویسند: "به‌علت آن که تولید، فرآوری و توزیع غذا محیط زیست را تغییر می‌دهد و همچنین به­دلیل ابعاد این‌گونه فعالیت‌ها، آثار زیست‌محیطی کشاورزی غیرقابل اجتناب است. این آثار می‌تواند مثبت یا منفی باشد. مثلاً آفت‌زداهای جدید در کوتاه‌مدت در کشاورزی انقلابی برپا کردند، اما معلوم شد که تأثیر درازمدت آنها فوق‌العاده نامطلوب بوده است."

شیخی با تأکید بر اهمیت تنوع زیستی می‌نویسد: "بحث تنوع زیستی از موضوع‌های بسیار مهم فعلی دنیا در زمینه حفاظت از حیات وحش است که نقطه عطف آن تشکیل کنوانسیون تنوع زیستی در کنفرانس سران زمین در سال 1992 میلادی است... با این وجود روند کاهش و نابودی گونه‌ها همچنان ادامه دارد."

وی درباره تنوع زیستی پرندگان ایران می‌نویسد: "سرزمین ایران به‌علت وسعت، موقعیت جغرافیایی و وضعیت طبیعی از تنوع زیستگاهی بسیار زیادی برخوردار است. در حدود 11.5 درصد کشور را اراضی کشاورزی تشکیل می‌دهند که وسعتی بیش از مناطق حفاظت شده را دربر می‌گیرد. تنوع زیستگاهی سرزمین ایران از عوامل عمده تنوع گونه‌های پرندگان و کثرت مناطق IBA به‌شمار می‌رود."

شیخی با اشاره به تنوع گونه‌ای پرندگان در خاورمیانه می‌گوید: در مجموع 391 منطقه مهم پرندگان ( IBA ) در خاورمیانه شناسایی شده است. وسعت این مناطق به 300 هزار کیلومترمربع یا پنج درصد کل خاورمیانه می‌رسد. درصد مناطق مهم پرندگان نسبت به وسعت هریک از کشور­ها متغیر بوده و تفاوت‌های بین کشورها بسیار محسوس است. این مناطق با توجه به معیارهای گزینش IBA که در هفت نوع زیستگاه طبقه‌بندی شده‌اند، با دقت انتخاب شده‌اند."

نویسنده انواع زیستگاه را چنین برمی‌شمارد: "1- درخت‌زارها و جنگل‌ها 2- بیشه‌زار­ها 3- علف‌زار­ها 4- اراضی کشاورزی 5- بیابان‌ها 6- تالاب‌ها 7- زیستگاه‌های دریایی مناطق هفت‌گانه زیستگاهی هستند."

وی سپس درباره اهمیت زیستگاه‌های زراعی می‌نویسد: "بعد از تالاب‌ها، زیستگاه‌های نوع زراعی IBA بیش از همه در خطر تهدید قرار دارند. این نوع اراضی که از زمان‌های بسیار دور از تبدیل دشت‌ها و فلات­ به‌وجود آمده‌اند قبلاً سیمایی متفاوت داشتند و بیشتر به‌صورت علف‌زارهای نیمه‌طبیعی مناطق خشک، استپ‌های بوته‌زاری یا ساوانا دیده می‌شدند. هرجا که امکان شرایط کشت دیم فراهم بود به این نوع زیستگاه‌ها تبدیل شده‌اند."

وی می‌نویسد: "این زیستگاه‌های ثانویه تا زمانی که به دور از کشت و زرع متمرکز و ژرفی باقی مانده باشند قادرند حساس‌ترین پرندگان بارز زیستگاه‌های اولیه را در خود پناه داده و این پرندگان بقاء خود را حتی در این زیستگاه‌های تبدیل‌شده می‌توانند حفظ کنند، اما این نوع زیستگاه‌ها امروزه در خطر تهدید کشاورزی متمرکز قرار دارند و در صورت توسعه باعث کاهش بسیاری از پرندگان استپی و دیگر حیات وحش این نوع زیستگاه خواهند شد که توان سازگاری با سیستم‌های آبیاری و رژیم‌های زراعی متکی بر نهاده‌های کشاورزی (سموم، مکانیزاسیون، کود و آبیاری) را ندارند."

وی توسعه پایدار را راه‌حل این مشکل می‌داند: "از آنجا که امکان کنار گذاشتن زمین‌های زراعی وجود ندارد. شاید بهترین شیوه حفاظت پرندگان در این مناطق ترغیب کاربری‌های سنتی زمین با اتکاء بر انگیزه‌های اقتصادی است. چنانکه امتناع از کاربری­های متمرکز (کشت صنعتی) توأم با پشتوانه مالی - حقوقی به‌وسیله دولت‌ها مورد ترغیب قرار گیرد می‌تواند کاربری‌های کشاورزی پایدار را در منطقه تضمین کند. مدیریت مزارع به صورت‌های مختلف که موزاییکی از زیستگاه‌ها را به‌وجود آورد می‌تواند پشتیبان گونه‌های مختلف نیز باشد."

کشاورزی شهرستان نقدی

وی با اشاره به منطقه مورد مطالعه می‌نویسد: "شهرستان نقده در دشت نقده و اشنویه قرار گرفته و کشاورزی یکی از منابع درآمدی و شغل نخست مردمان این شهرستان است. همچنین تنوع زمین‌های کشاورزی و محصولات کشت‌شده در این شهرستان قابل توجه است. در کشورمان به ارتباط میان تنوع زیستی و اراضی کشاورزی توجه بسیار کمی شده است و تاکنون مطالعه‌ای درباره ارتباط تنوع زیستی و زیستگاه‌های کشاورزی صورت نگرفته است."

شیخی گونه‌های شناسایی‌شده شهرستان نقده را چنین برمی‌شمارد: "از میان 21 راسته پرندگان کشورمان 11 راسته در این اراضی نماینده‌ای داشتند که در این بین راسته گنجشک سانان با 37 گونه دارای بیشترین تنوع گونه‌ای بودند و همچنین خانواده سسک‌ها و توکاها هرکدام با پنج گونه بیشترین تنوع گونه‌ای را دارا بودند."

وی با مقایسه تنوع گونه‌ها در انواع زمین‌های زراعی بیان می‌کند: "از میان پرندگان شناسایی‌شده زمین ‌های دیم با 32 گونه (41 درصد) بیشترین تنوع گونه‌ای را به خود اختصاص داد و باغ‌ها و زمین‌های آبی به ترتیب با 29 (37 درصد) و 17 گونه (22 درصد) دارای تنوع گونه‌ای کمتری بودند."

وی می‌افزاید: "راسته‌های شاهین‌سانان؛ ماکیان‌سانان، کبوترسانان؛ بادخورک‌سانان، کوکرسانان در اراضی دیم دارای بیشترین گونه، راسته‌های گنجشک‌سانان و دارکوب‌سانان در اراضی باغی دارای بیشترین گونه و راسته‌های کوک‌سانان؛ سبزقباسانان، لک‌لک‌سانان و حواصیل‌سانان در اراضی آبی دارای بیشترین گونه بودند."

شیخی در نتیجه‌گیری می‌نویسد: "انسان با کشاورزی خود شرایط بوم شناختی جدید و اکوسیستم نوظهوری را به‌وجود می‌آورد که به اکوسیستم کشاورزی یا آگرواکوسیستم موسوم است."

وی در تفاوت اکوسیستم با آگرواکوسیستم می‌نویسد: "اگرواکوسیستم به پنج طریق با اکوسیستم طبیعی تفاوت می‌کند: نخست اینکه در کشاورزی توالی بوم‌شناختی قطع می‌شود، دوم اینکه مناطق بزرگ به زیر کشت گونه واحد می‌روند سوم، شیوه کاشت محصولات در آگرواکوسیستم است که به‌صورت منظم و تمیز کاشته می­شوند. چهارم اینکه زنجیره غذایی در آگرواکوسیستم‌ها به‌شدت ساده می‌شود و در نهایت پنجمین تفاوت شخم زدن به هیچ‌یک از آشفتگی‌های خاک شباهت ندارد."

وی در مقایسه زمین‌های زراعی دیم و آبی می‌نویسد: "با توجه به نتایج حاصل از این تحقیق می‌توان به اصولی که در بالا ذکر شد پی برد. تنوع گونه‌ای در زمین‌های دیم بیش از باغ‌ها و زمین‌های آبی بود. با توجه به اینکه زمین‌های دیم و بعد از آن باغ‌ها کمتر دست‌خوش دستکاری و کاشت متعدد و گاهی چندین بار در سال نیستند توالی در آنها روند به نسبت بیشتری را طی می‌کند و این باعث حضور گونه‌های بیشتری در این اراضی است."

شیخی می‌افزاید: "تنوع کشت در زمین‌های دیم بیشتر از زمین‌هایی آبی است و با توجه به اینکه در زمین‌های دیم زمین‌ها به‌صورت متناوب کشت می‌شوند به‌عنوان موزاییک‌هایی که شبیه به اکوسیستم‌های طبیعی هستند و توالی در آن متوقف نشده حداقل برای رشد گیاهان یک‌ساله در جذب پرندگان و سایر ارگانیسم‌ها نقش مؤثری را دارا هستند."

وی در ادامه می‌آورد: "روش‌های کشت سنتی در زمین‌های دیم وجود دارد و ماشین‌آلات استفاده شده در این زمین‌ها به لحاظ اقتصادی زیاد مکانیزه نیستند و سیستم کشت در این نوع زراعت نظم خاصی را دارا نبوده و کمتر ساده شده هستند، اما در باغ‌ها و زمین‌های آبی ردیف کاری محصولات دارای نظم خاصی است که جهت کشت هرچه بیشتر محصول و همچنین سهولت آبیاری و برداشت راحت محصولات است. در حالی که باغ‌هایی که به‌صورت درختانی بالغ هستند آشفتگی خاصی ایجاد می‌کنند که جهت افزایش تنوع گونه‌ای در پرندگان مؤثر است."

شیخی درباره تأثیر شیوه شخم بر تنوع زیستی می‌نویسد: "در شخم زدن خاک عمق شخم‌زنی و تعداد دفعات شخم‌زنی در سال از عوامل مهم آشفتگی خاک است که در اراضی آبی به‌دلیل این که زمین در طی یک سال دو بار شخم زده می‌شود و عمق شخم نیز نسبت به اراضی دیم زیاد است، زمین را از حضور گیاهان و سایر موجودات که می‌توانند منبع تغذیه‌ای برای پرندگان باشند تهی می‌کند، همچنین باعث از بین رفتن پوشش گیاهی می‌شود که جانوران از آن به‌عنوان پناه استفاده می‌کنند."

وی استفاده از آفت‌کش‌های کشاورزی را دیگر عامل مؤثر بر تنوع زیستی می‌داند و توضیح می‌دهد: "استفاده از سموم و آفت‌کش‌های شیمیایی از دیگر عواملی است که به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم باعث از بین رفتن تنوع زیستی جانوران به‌ویژه پرندگان در اراضی کشاورزی می‌شود که شدت استفاده این سموم و آفت‌کش‌ها و همچنین کودهای شیمیایی در زمین‌های آبی بسیار زیاد بوده و فرصت حضور میکروارگانیسم‌ها و موجودات زنده دیگر را در این اکوسیستم می‌گیرد و در نهایت باعث کاهش تنوع زیستی در این اکوسیستم می‌شود."

نتیجه‌گیری:

وی در پایان نتیجه‌گیری می‌کند: "تنوع گونه‌ای کم پرندگان در زمین‌های آبی نسبت به زمین‌های دیم و باغ‌های دارای دلایل متعددی است که برای حفظ هم زمان تنوع زیستی و اقتصاد کشاورزی باید اصلاحاتی در روش‌ها و ابزارهای کشاورزی صورت گیرد. باغ‌ها با توجه به اینکه جزر زمین‌های آبی هستند، اما به لحاظ اکوسیستمی دارای اکوسیستم متفاوتی با این نوع اراضی هستند که دستکاری آنها کمتر توسط انسان صورت می‌گیرد و بیشتر گونه‌های موجود در آن نیز از پرندگان شاخه‌نشین هستند."

وی راهکار مقابله با تأثیرات منفی کشاورزی بر تنوع گونه‌ای را چنین توضیح می‌دهد: "مدیریت تلفیقی آفات، که یک رویکرد اکوسیستمی در مهار آفات است یک راهکار مناسب محسوب می‌شود. این شکل مدیریت به جوامع بوم‌شناسی و اکوسیستم‌ها توجه دارد و تأثیر یک گونه بر دیگران را به حساب می‌آورد. به‌طور مثال می‌داند که کاهش یک گونه ممکن است به افزایش گونه‌ای دیگر و حتی کاهش یک گونه سوم بینجامد. کنترل زیستی نیز یکی از اجزای مدیریت تلفیقی است. این کار عبارت از مجموعه‌ای از روش‌های کنترل با استفاده از هم‌کنشی‌های بوم‌شناسی طبیعی ازجمله روابط صیادی - انگلی و رقابت است. در این روش از وارد کردن عمدی رقبا، بیماری‌ها و سایر انگل‌های آفت استفاده می‌شود. مدیریت تلفیقی از رها شدن مواد سمی در محیط زیست می‌کاهد و تولید اقتصادی محصول را نیز ممکن می‌کند. استفاده هرچه بیشتر این روش­ برای حفظ محیط زیست و اکوسیستم مؤثر است."

شیخی راهکار دوم مقابله را کشاورزی ارگانیک می‌داند و توضیح می‌دهد: "کشاورزی ارگانیک سعی دارد با بهره‌گیری از یافته‌های علوم زیستی به‌صورت تکنیک‌های پیشرفته خود را از قید ترکیبات آگروشیمیایی که کشاورزی صنعتی را به خود وابسته کرده است، رها ساخته و به بهبود کیفیت خاک و محصولات کشاورزی کمک کند."

وی فواید این نوع کشاورزی را برمی‌شمارد: "تولید غذا باکیفیت بالا و در حد کافی. همگامی با طبیعت، به جای سلطه‌گری و چیرگی بر آن، تقویت چرخه‌های زیستی در سیستم‌های زراعی، شامل تقویت میکروارگانیسم‌ها، پوشش جانوری و پوشش گیاهی، خاک و افزایش تنوع گیاهی و جانوری، حفظ تنوع ژنتیکی سیستم کشاورزی و محیط اطراف، شامل حفاظت از گیاهان و زیستگاه‌های طبیعی، در نظر گرفتن اثرات گسترده‌تر اجتماعی و اکولوژیکی سیستم زراعی ازجمله فواید کشاورزی ارگانیک هستند."/