حفاظت از چوب‌آلات بدون استفاده از ماده شیمیایی و با روش‌های کنترل زیستی/ تغییر اقلیم، نحوه تغذیه موریانه‌ها را تغییر داده است/ منع واردات درختان بدون پوست برای جلوگیری از ورود آفات چوب به کشور

خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا) - سعیده فتحی:

اشاره: چوب‌هایی که از مرزها وارد کشور ما می‌شوند، بعضاً مهمان‌های ناخوانده‌ای را وارد که چه درخت زنده و چه چوب‌آلات در حال مصرف را گرفتار می‌کنند. جنگل‌های زاگرس و شمال کشور سال‌ها است از حمله دو حشره رنج می‌برد؛ سوسک پوستخوار بوپرستیده ( Buprestidae ) که جنگل‌های بلوط زاگرس غرب را از پا درآورده است و سوسک پوستخوار اسکولیتوس ( Scloytus ) یا مرگ هلندی نارون که در جنگل‌های شمال کشور روی گونه‌های خانواده نارون فعال است. این نگرانی باعث شده تا سازمان محیط زیست واردات چوب را به چوب‌های پوست‌کنده محدود کند و واردکنندگان قادر به پذیرش این هزینه‌ها نیستند، اما واقعیت امر این است که بهره‌برداری نیم میلیون مترمکعبی در داخل نمی‌تواند پاسخگوی نیاز 17 میلیون مترمکعب چوب در کشور باشد. دکتر افهامی بر این عقیده است که این تهدید برای جنگل‌های کشورمان وجود دارد، اما در دل خود نیز راه حلی دارد. از نظر ایشان، آفات و امراض می‌توانند از راه‌های مختلفی وارد کشور شوند. برای جلوگیری از ورود گونه­های جدید قارچی راه‌حل عملی وجود ندارد. قارچ‌ها می‌توانند روی سطوح مختلف انتقال یابند و کنترل آنها در مرزها غیرممکن است، اما معضل بزرگ سوسک­های پوستخوار هستند که به درختان سرپا و زنده جنگل‌های ما حمله می‌کنند و طی بازدیدهایی که ایشان داشته‌اند، حتی در پارک‌های سرخه‌حصار، چیتگر یا روی کاج‌ها و نارون‌های کنار خیابان در تهران نیز دیده شده‌اند و باید در این باره برنامه‌های پیشگیری اعمال شود.

در ادامه صحبت‌های دکتر داود افهامی‌سیسی، عضو هیأت علمی گروه علوم و صنایع چوب و کاغذ دانشگاه تهران، دانش‌آموخته دکتری از دانشگاه مونپلیه فرانسه در زمینه حفاظت و بیولوژی چوب؛ درباره وضعیت جنگل‌های زاگرس و شمال و نحوه پیشگیری منطقی در برابر این آفات از نظرتان می‌گذرد:

استفاده از مصالح چوبی در ایران چه وضعیتی دارد؟

نرخ استفاده از چوب در صنعت در ایران از بسیاری کشورها پایین‌تر است. در بسیاری از کشورها چوب چه از نظر حجمی و چه از نظر وزنی بیشترین ماده ساختمانی است که استفاده می‌شود، اما در ایران صنعت چوب بسیار ناشناخته مانده است. شاید به این خاطر است که منابع چوبی محدودی داریم یا اینکه غنی‌سازی نکرده‌ایم، در حالی که می‌توانیم به‌راحتی از مرزهای شمالی کشور و آستارا چوب وارد کنیم. واقعیت این است که نیاز اصلی مصالح چوبی کشور ما با واردات تأمین می‌شود (ازجمله درودگری). حدود 95 درصد واردات از کشور روسیه به‌صورت چوب‌آلات سوزنی برگ از قبیل یولکا، نراد، ساسنا، لیدزفریدزیا ودرصدهایی از کشور گرجستان و حتی از هند و امارات تأمین می‌شود.

وضعیت آفات چوب در ایران چگونه است؟

با توجه به اینکه اقلیم با تنوع کافی داریم، به همین دلیل تنوع آفات چوبی در ایران در حد بالایی قرار دارد. طیف وسیعی از عوامل مخرب شامل قارچ‌های عامل پوسیدگی، موریانه‌ها و سوسک‌های چوبخواردر ایران دیده می‌شوند. تغییرات اقلیمی تأثیرات بسزایی بر گسترش آفات چوب دارد. اخیراً درختان گز که برای کنترل گرد و غبار در مناطق بیابانی کشور کاشته شده‌اند، مورد حمله موریانه‌ها قرار گرفته‌اند، در صورتی که موریانه‌ها معمولاً به درختان خیس و زنده حمله نمی‌کنند؛ بنابراین تغییرات اقلیمی تا حدی برای موریانه‌ها سخت بوده که نوع منبع تغذیه آنها نیز تغییر کرده است یا در جنگل‌های زاگرس غرب زوال درختان دیده می‌شود که دلیل عمده آن طوفان های گردوغبار است و درختان را در مقابل حمله آفات و امراض بسیار ضعیف‌تر می‌کند.

آیا واردات چوب تأثیری بر افزایش امراض و آفات چوب دارد؟

شعاری که در این زمینه وجود دارد این است که "چوب‌آلات خود را حفاظت کنید تا از جنگل‌های خود حفاظت کرده باشید."

یکسری از آفات چوب برای مثال قارچ‌ها، خیلی راحت‌تر و حتی روی لباس انسان‌ها نیز می‌توانند انتقال پیدا کنند. اسپورها یا همان هاگ‌ها عامل تکثیر قارچ‌ها هستند و بیش از هر چیزی محیط فیزیکی می‌تواند عامل گسترش آنها باشد نه پراکنش جغرافیایی؛ بنابراین یکسری از آفات تخریب چوب می‌توانند هر جایی وجود داشته باشند و لازم نیست درباره آنها نگران باشیم، اما یکسری از آفات دیگر که به‌طور ویژه مربوط به حشرات می‌شود، نیاز به مراقبت و اهمیت دارد، ولی نه به این وسواسی که در حال حاضر وجود دارد که جلوی واردات چوب را گرفته، بدون اینکه هیچ راهکاری ارائه شود. درست است، تهدید وجود دارد، اما مطمئناً راهکاری هم دارد. کشور ما جزو کنوانسیون بین‌المللی حفاظت از گیاهان است ( InternationalPlant Protection Convention ) که برای واردات چوب استاندارد مربوط به خود را دارد ( ISPM 15 ). ازجمله این استانداردها این است که مصالح چوبی قرنطینه شوند و از تیمار حرارتی استفاده شود. استفاده از مواد شیمیایی و حتی استفاده از اشعه گاما نیز تأثیرگذار خواهند بود. وقتی مصالح چوبی از آستاراخان وارد کشور ما می‌شود، می‌توان قبل از ورود به کشور تیمار مناسبی برای پیشگیری از ورود حشرات مهاجم انجام داد که رایج‌ترین، سالم‌ترین و کم‌هزینه‌ترین روش، تیمار حرارتی است.

چه عامل مخربی باعث نگرانی سازمان محیط زیست و محدود کردن واردات توسط آنها شده است؟

به‌طور کلی واردات می‌تواند برخی عوامل مخرب چوب را در کشور گسترش دهند. ازجمله سوسک‌های بوپرستیده و مرگ هلندی نارون (سوسک اسکولیتوس) که از طریق واردات وارد کشور شده‌اند. مسئله این‌جا است که این آفات حتی درختان سرپا را مورد حمله قرار می‌دهند و همین عامل باعث شده که در حال حاضر جلوی واردات گرده‌بینه‌های باپوست گرفته شود. سازمان محیط زیست تأکید دارد که درختان بدون پوست وارد کشور شوند، اما واردکنندگان قادر به این کار نیستند؛ زیرا اگر واردکنندگان پوست‌کَنی را در کشور مبداء انجام دهند، هزینه خیلی زیادی در پی خواهد داشت. به‌دنبال تقبل این هزینه‌های اضافی، مطمئناً چوبی که وارد کشور می‌شود، قیمت بالایی خواهد داشت و صرفه اقتصادی برای خریداران آن جهت تولید در داخل کشور نخواهد داشت.

سوسک بوپرستیده که سوسک پوستخوار درختان است، باعث مرگ درختان بلوط در زاگرس غرب شده است که حتی طی بازدیدهای به‌عمل‌آمده، در پارک چیتگر و سرخه‌حصار در گونه‌های کاج دیده شده‌اند. دومین مهمان ناخوانده که احتمالاً آن هم از طریق واردات مقطوعات چوبی وارد کشور شده است، سوسک مرگ هلندی نارون یا سوسک اسکولیتوس است که به‌عنوان سوسک پوستخوار خانواده نارون شناخته می‌شود و از اروپا وارد ایران شده است. این آفت در جنگل‌های شمال ایران گونه‌های ملج، نارون و حتی درخت آزاد و کلاً خانواده نارون را گرفتار کرده است.

اگر قرار بود آفات وارد شده به کشور فقط به چوب‌آلات بریده شده حمله کنند، چندان نگران نبودیم، اما وقتی این آفات به درختان زنده حمله می‌کنند، پس نگرانی سازمان محیط زیست بسیار مناسب است، ولی در این باره باید راهکارها را مورد توجه قرار داد. حجم وسیعی از تبادل مقطوعات چوبی بین کانادا وآمریکا وجود دارد. این کشورها روش­های قرنطینه و استانداردهای مربوطه را به کار می‌گیرند که ما نیز می‌توانیم از این شیوه‌ها استفاده کنیم.

آیا می‌توان با قطع کردن درختان آفت‌زده به‌ویژه در جنگل‌های شمال کشور، هم مانع افزایش آفات درختان شد و هم نیاز کشور به مصالح چوبی را تأمین کرد؟

بهره‌برداری از جنگل در ایران از سه میلیون مترمکعب در سال در طی چند سال گذشته به نیم میلیون مترمکعب در سال رسیده است. از طرف دیگر در حال حاضر بیشتر درختان درجه دو و سه را قطع می‌کنند که کیفیت قابل قبولی ندارند و همین موضوع سبب کاهش تقاضا برای چوب‌های ایرانی در بازار شده است. در واقع ظرفیتی برای بهره‌برداری به‌ویژه بهره‌برداری از درختان درجه یک در جنگل‌ها نداریم؛ بنابراین با توجه به شدت کاهش حجم بهره‌برداری، بهره‌برداری از جنگل در ایران بر میزان آفات چوب تأثیری ندارد. قطع کردن درختان بیمار شاید در کاهش میزان آفات چوب تأثیر کمی داشته باشد، اما اولاً پراکنش آنها زیاد است و ثانیاً برخی از این آفات به‌ویژه آفات وارداتی میزبان‌های اختصاصی دارند. ازجمله سوسک مرگ نارون که فقط خانواده نارون را مورد حمله قرار می‌دهد که این گونه‌ها ممنوع‌القطع است.

شیوه جنگلداری کنونی که در جنگل‌های شمال هم اجرا می‌شود، جنگلداری نزدیک به طبیعت است. یعنی "حداکثر تلاش برای حداقل خسارت به طبیعت" انجام می‌شود. صنوبرکاری‌ها در کشور نمونه‌ای از تلاش مضاعف برای خودکفا بودن کشور در تأمین چوب است. در ایران از چوب‌آلات باغی هم برای تأمین نیاز چوبی کشور استفاده می‌کنند. حتی از تفاله نیشکر در جنوب کشور (باگاس) نیز برای تأمین صنایع چوب کشور استفاده می‌شود. البته ظرفیتی از جنگل‌های ایران نمانده است که بتوان حتی بهره‌برداری از آن انجام داد. از طرف دیگر نیاز کشور ما خیلی بیشتر از میزان چوبی است که در خوش‌بینانه‌ترین شرایط می‌توان از جنگل‌ها برداشت کرد؛ بنابراین ما وابسته به واردات چوب هستیم. حتی با این فرض که بتوانیم تمامی درختان جنگل‌های کشور را برداشت کنیم، قادر به تأمین نیاز کشور نخواهیم بود. طبق آماری که همکاران ما برآورد کرده‌اند، اگر قرار باشد کاغذ، تمام صفحات فشرده چوبی اعم از تخته خرده‌چوب، اِم.دی.اِف، تخته لایه و... را در داخل تولید کنیم، در سال چیزی بیش از 17 میلیون مترمکعب چوب لازم داریم در صورتی کل بهره‌برداری از جنگل‌های شمال نیم میلیون مترمکعب (500 هزار مترمکعب) است.

آیا جنگل‌کاری‌های انجام‌شده در ایران با سوزنی‌برگان می‌توانند تأثیری در طغیان آفات چوب داشته باشند؟

"وقتی گونه‌های جدیدتر وارد کشور می‌شوند، مطمئناً عوامل مخرب جدیدتری نیز به‌دنبال آن وارد خواهند شد". متأسفانه وقتی در کشور ما گونه‌های غیربومی را در یک اقلیم ناشناس برای آن گونه‌ها رواج می‌دهند، باید انتظار داشته باشند که آفات غیربومی این درختان نیز از راه‌های مختلفی وارد کشور شوند. چون برای وارد شدن آفات به کشور هزاران راه مختلف وجود دارد و تنها از طریق پوست یا چوب وارد نمی‌شوند. برخی مناطق که با کاج بروسیا، کاج تهران و انواع سروها درخت کاری انجام شده است، با این که نیاز آبی پایینی دارند، اما عمر بسیار کمی دارند. اگر در زادگاه خود 200 سال عمر کنند، در کشور ایران در نهایت 50 سال عمر می‌کنند و مقاومت پایینی به تنش‌های محیطی دارند؛ بنابراین به‌نظر بنده بهتر است برای تأمین نیاز چوبی کشور، جنگل‌کاری با گونه‌های پهن‌برگ بومی کشور مانند صنوبر، توسکا یا افرا انجام شود.

راهکارهای موجود برای پیشگیری از ورود آفات چوب به ایران و به‌دنبال آن جلوگیری از تخریب درختان زنده چیست؟

برای آفات مهاجم از طریق واردات چوب بهترین راه‌حل این است که قبل از ورود به کشور و در پشت مرزها تیمار مناسبی روی آنها انجام شود که ازجمله آنها می‌توان به تیمارهای حرارتی، کاربرد مواد شیمیایی یا کاربرد اشعه گاما اشاره کرد. تیمار حرارتی ارزان‌تر، رایج‌تر و دوستدار محیط زیست است و در مقابل، اشعه گاما هزینه بالایی در پی خواهد داشت. امروزه دنیا به سمت کنار گذاشتن مواد سمی پیش می‌رود. روش تیمار حرارتی یا اشعه گاما روش‌هایی هستند که اثرات طولانی مدت ندارند. یعنی اگر چوب در مرز ورود به کشور آفت‌کشی و قرنطینه شود، اگرچه از ورود آفات مهاجم و غریبه جلوگیری خواهد شد، اما این روش ها تضمینی برای آلودگی ثانویه این چوب‌ها در داخل کشور نخواهد بود.

دنیا به سمت کنترل آفات به‌صورت " Chemical free "، یعنی عاری از هر نوع مواد شیمیایی حرکت می‌کند که روش‌های کنترل بیولوژیکی یکی از این روش‌ها است که در امور کشاورزی در حال حاضر عملیاتی شده است. درباره حفاظت چوب با روش‌های کنترل بیولوژیکی نیزدر حال حاضر در دانشگاه تهران تحقیقاتی در زمینه کشت یکسری باکتری­های بی‌اثر (از طریق اثرات آنتاگونیستی) در داخل چوب به‌منظور افزایش دوام چوب در برابر تخریب قارچی یا حشره‌ای در حال انجام است. در واقع نتایج این تحقیق می‌تواند به حفاظت از چوب آلات بدون استفاده از ماده شیمیایی و با روش‌های کنترل زیستی کمک کند.

درباره بیماری مرگ نارون دیده شده که در یک توده‌ای که تمامی درختان از بین رفته‌اند، درخت یا درختانی هم وجود دارند که محفوظ مانده‌اند و این درختان سالم به‌صورت ژنتیکی در مقابل سوسک عامل بیماری از خود مقاومت نشان داده‌اند. بررسی‌ها نشان داده‌اند که احتمالاً یکسری ویژگی‌های آناتومیکی وابسته به ژنتیک باعث مقاومت ذاتی این درختان در مقابل سوسک‌ها شده‌اند؛ بنابراین باید این درختان شناسایی شده و تکثیر پیدا کنند./