طرح آمارگیری باغداری‌های کشور بیانگر چیست؟
حامیان باغستان
جمشید اسلامیان - کارشناس کشاورزی
در بخش کشاورزی موضوع باغ و باغداری از دیرباز مورد مدقه سیاستگذاران بوده و اهمیت اقتصاد آب و بازار مصرف محصولات باغی در بازار جهانی و مسائل زیست‌محیطی بالا بوده است. ارزش افزوده در اقتصاد باغداری طی دو دهه اخیر در نتیجه توجه به ماهیت طبیعی و بیولوژیک و گردش مالی رو به تزاید و قابل توجه و موضوع حفظ و بهینهسازی کاربری اراضی تبدیل به یکی از گفتمان‌های غالب در بخش کشاورزی شده است.
نگرانی از حفظ کاربری اراضی کشاورزی و استفاده از اراضی شیب دار که از زمینه‌های مهم در توسعه باغ‌ها بوده است، منجر به صدور بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌های گسترده برای ساماندهی مبانی توسعه باغ‌ها در جهاد کشاورزی شده است. افزایش کمی و کیفی در بهره‌برداری از سطوح زیر پوشش در مبادی مرتبط بخشی به‌ویژه مدیریت‌های تخصصی در حوزه کشاورزی به‌دلیل تنوع و تکثر و حجم فوق‌العاده در هر زیربخش از تقسیم‌بندی‌های ادواری رو به تزاید برخوردار شده است؛ به‌گونه‌ای که تقریباً تمام زیربخش‌های بخش کشاورزی و حتی دامداری در تدوین برنامه‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت خود سهمی از فعالیت‌های خود را متمرکز کرده و به جمع‌آوری داده‌های آماری پرداخته‌اند. تعداد قابل توجهی از نهادها و بخش‌ها و زیربخش‌ها در موضوع توسعه و ارتقای کمی و کیفی باغ‌ها دارای برنامه و دستور کار هستند که به‌عنوان مثال برخی از آنها در زیر ذکر می‌شود.
1- سازمان جنگل‌ها و منابع طبیعی در تمام سطوح مدیریتی با ورود به موضوع آمایش سرزمینی با گرایش به موضوع توسعه باغ‌های غیرمثمر و طرح‌های جنگل‌کاری
2- شهرداری‌ها در تمام شهرها با ورود به موضوع سرانه فضای سبز در توسعه باغ‌های غیرمثمر و الگوی توسعه شهری
3- جهاد کشاورزی در تمام سطوح مدیرتی در توسعه کمی و کیفی باغ‌ها از نظر رسالت و حجم برنامه‌ریزی گسترده‌ترین نهاد در این زمینه است که با تدوین برنامه و تشکیلات سازمانی (در قالب معاونت‌ها و مدیریت و ادارات) به این مهم پرداخته و ساختار سازمانی مناسب این زیربخش را به اقتضای آمایش سرزمین و اقلیم فراهم کرده که با تدوین برنامه و تعمیم آن به سایر زیربخش‌های زیر به توانایی بالقوه در صنعت باغداری عینیت بخشیده است.
الف) معاونت و مدیریت‌های امور اراضی در سطوح سازمانی برای تدوین ضوابط مالکیتی و حفظ کاربری اراضی طرح‌های باغی
ب) طرح و برنامه در تمام سطوح مدیریتی برای تأمین اعتبارات دولتی و بانکی جهت اجرای طرح‌های باغی و مدیریت آمار فعالیت‌های باغی
ج) معاونت‌ها و مدیریت ها و ادارات تولیدات گیاهی برای تدوین و مطالعه و اجرای سیاست‌های تدوین‌شده بر اساس آمایش سرزمین و اقلیمی و مبارزه با آفات و خسارات و کنترل ریسک‌های بیولوژیک و زیست‌محیطی
د) تنظیم بازار در سطوح مختلف سازمانی به موضوع بازاریابی و بازرگانی و تجارت داخلی و خارجی محصولات باغی
هـ) تشکیلات سازمانی آب و خاک و سامانه‌های آبیاری در سطوح مختلف برای توسعه بهینهسازی سیستم‌های آبیاری و افزایش راندمان مصرف آب
و) تعاونی روستایی برای مدیریت سازمانی برای بررسی و مطالعات آمایشی و اقلیمی و یافته‌های تحقیقی و ارائه نتایج آن با مبادی مرتبط
ح) تشکیلات ترویج در سطوح مختلف سازمانی برای ارتقای سطح آگاهی و ترویج و آموزش باغداری
ط) تشکیلات نظام صنفی برای سازماندهی ارتباطات و مطالبات صنفی زیربخش باغداری
4- نهادهای دولتی و خصوصی در صنایع تبدیلی و انبارداری محصولات
5- گمرک وزارت صنعت، معدن و تجارت در امر واردات و صادرات و تراز تجاری محصولات باغی
هرکدام از مبادی ذکرشده بالا درباره باغ و باغداری دارای دستور کار و ضوابطی هستند که به مقتضای ماهیت ارتباط به انجام وظیفه مشغول هستند، اما فرهنگ مصرف بهینه و تولید سودآور صنعتی پارامترهایی بسیار مهم هستند که در ساختارهای اقتصاد و فرهنگ مصرف در کشور از نقطه ایده‌آل فاصله معنی‌داری با کشورهای پیشرفته دارند و جا دارد که با توجه به ماهیت تولیدات کشاورزی که عموماً فسادپذیر بوده و ریسک‌های بازاریابی در این بخش را دارند به حلقه صنایع مرتبط تبدیلی و انبارداری در این زنجیره اقتصاد توجه ویژه شود؛ کمااینکه کشورهایی که در اقتصاد محصولات باغی در دنیا دارای برندهای شناخته‌شده هستند، به این موضوع توجه ویژه دارند.
وضعیت فعلی ایران
در نرم آمایش اقلیم در جهان، ایران میزبان 11 نوع اقلیم است و در تولید 14 محصول باغی رتبه‌های نخست تا 10 را در اختیار دارد. 18 درصد محصولات کشاورزی را گروه باغی تشکیل می‌دهد، اما 80 درصد صادرات کشاورزی در اختیار محصولات باغی است که از کیفیت بسیار خوبی در مقایسه با همتاهای خارجی بهره می‌برد. در تولید محصولات جالیزی در دنیا رتبه‌های خوبی وجود دارد، اما با توجه به هزینه‌ها و مقدار تولید محصولات باغی فعالیت‌های توسعه‌ای در این بخش توجیه اقتصادی بالایی دارد و در برخی مواقع باغداران در هر هکتار می‌توانند 150 تا 160 میلیون تومان درآمد کسب کنند. تنوع اقلیمی مهم‌ترین مزیت برای تولید و صادرات کشاورزی و باغی ایران است و سالانه حدود هفت میلیون تن انواع مرکبات از باغ‌های کشور برداشت می‌شود. محصولات باغی ایران به‌ویژه سیب که کشورهای هند، پاکستان، افغانستان، ترکیه، عراق، آسیای میانه، کشورهای حاشیه خلیج فارس و کشورهای اروپایی صادر می‌شود. سیب ایرانی در بازارهای اروپایی از جایگاه خاصی برخوردار است و بازار کشورهای منطقه در چهار طرف فرصت خوبی برای ما است و باید به‌خوبی تأمین شود. سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد (فائو) تأکید کرده است مزیت نسبی بخش کشاورزی ایران برای تأمین همه نیازهای کشورهای منطقه خلیج فارس کافی است. با توجه به بیش از 11 اقلیم متنوع و متمایز برای تأمین امنیت غذایی و صادرات محصولات کشاورزی، ایران در تولید بیشتر محصولات باغی و زراعی رتبه‌های تک‌رقمی را در جهان دارد و می‌توان همچنان این جایگاه را ارتقا داد. در بخش محصولات باغی در رتبه‌های تک‌رقمی قرار داریم و رتبه ایران در تولید پسته و خرما معمولاً نخست و دوم است و در تولید سیب رتبه سوم را داریم و ایران در تولید چای رتبه یازدهم است.
ایران با یک میلیون و 648 هزار کیلومتر مربع وسعت، 14.5 میلیون هکتار جنگل، 84.5 میلیون هکتار مرتع، 32.5 میلیون هکتار بیابان و 2.5 میلیون هکتار بیشه‌زار دارد که حدود 83 درصد عرصه کشور را دربر گرفته است. ایران در تولید 19 میوه رتبه نک‌رقمی و در محصولات پسته، زعفران، انار، خرما،گردو، بادام، کیوی، گیلان و زردآلو رتبه‌های نخست تا سوم را در جهان در رویکردهای سیاسی در حدفاصل سال‌های 1380 تا 1393 خورشیدی ساختار اقتصادی در کشور تحت فشارهای داخلی و خارجی مجبور به تغییرات قابل توجهی در ترازهای تجاری در محصولات کشاورزی شد که میان کلیه محصولات مصرفی متأسفانه به محصولات باغی و به‌طور مشخص میوه آسیب بیشتری وارد شد.
طرح آمارگیری چه می‌گوید؟
در طرح آمارگیری انجام‌شده در سال 1394 که با تفاهمنامه بین سازمان مدیریت و وزارت جهاد کشاورزی شکل گرفت، بررسی آمار باغ‌های موجود و توسعه آن طی سال‌های 1367 تا 1393 مورد تحلیل قرار گرفته است و آنالیز و جداول و نمودارهای تولید و سطح توسعه محصولات مختلف باغی، نشانگر اجرای برنامه‌ای توسعه‌محور برای توسعه بوده است. البته افزایش کمی محصولات باغی موضوعی است که در نظام ارزشی اقتصاد و بهینهسازی مصرف آب و اراضی دارای ارزش افزوده است، اما از نظر نگارنده پارامترهای مهمی ازجمله بررسی ساختار هزینه توسعه و الگوی هزینه‌کرد در این آمارگیری لحاظ نشده و این در حالی است که ساختار هزینه اجرای طرح‌های تولیدی و عمرانی از الگوهای مناسبی در کشور برخوردار نیست که البته این عارضه منحصر به کشور ما نیست، بلکه بیشتر کشورهای در حال توسعه گرفتار آن هستند. در کشور ما این عارضه به‌دلیل ساختار غیرتولیدی نظام بودجه‌ریزی در حد بالایی باعث اتلاف سرمایه شده است. در ایران الگوی مصرف اعتبارات توسعه‌ای در حد قابل ملاحظه و معنی‌داری از نقطه ایده‌آل فاصله دارد که البته به‌دلیل تابعیت ساختار اقتصادی از ساختار سیاسی از الگوی مناسب توسعه بی‌بهره است و این موضوع باعث اتلاف نسبی سرمایه‌های حاصل از توسعه است. البته این عارضه در تمام بخش‌های کشور به‌طور یکسان اتفاق نیفتاده است و میزان مشارکت سرمایه‌ای باغداران در توسعه سطح باغ‌ها موضوغی است که جای بحث و تحلیل دارد. ارتقای فرهنگ مدیریت توسعه تولیدات باغی در ایران به دلیل ساختار نامناسب اقتصادی و نظام بودجه‌ای و خصوصیت‌های بازار سرمایه تجربه‌محور است، در حالی که باید برنامه‌محور یا حداقل الگومحور باشد و این اشتباه ساختاری در پی علت‌های زنجیره‌ای و سیستمی باعث بالاتر بودن قیمت تمام‌شده محصول نسبت به نرم‌های متوسط بازار جهانی است و محدودیت هدف توسعه به فقط بازار داخلی چیزی است که در عمل حاصل شده است و این نقیصه‌ای قابل توجه در الگوهای توسعه است. البته سیاست‌های حمایتی در قالب یارانه تولید می‌تواند بخشی از این اشتباه سیستمی را جبران کند، اما آنچه از نظر دیدگاه‌های ساختارگرا در اقتصاد تولید مهم و اساسی و غیرقابل چشم‌پوشی است، توان رقابت در بازار جهانی فروش محصولات است که جز با برنامه‌محوری در ساختار توسعه امکان‌پذیر نیست./
دیدگاه تان را بنویسید