ضرورت اجرای عملیات آبخیزداری پیش از سدسازی/ آبخیزداری به‌دنبال تغییر مؤلفه‌های آب/ لزوم تغییر ساختار سنتی قوانین بهره‌برداری

معاون آبخیزداری، امور مراتع و بیابان سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری اجرای عملیات آبخیزداری قبل از ساخت سدها را ضروری توصیف کرد.

پرویز گرشاسبی امروز در گفت‌وگو با خبرنگار ایانا با اعلام این خبر گفت: سد و آبخیزداری یک مجموعه مرتبط با سایر اجزای حوضه آبخیز هستند.

وی خاطرنشان کرد: در واقع در یک حوضه آبخیز همه عوامل نظیر خاک، پوشش گیاهی، انسان و حیات وحش با هم سنجیده می‌شوند و در مدیریت جامع حوضه آبخیز عملیات سد و آبخیزداری جزئی از کارهایی است که در برنامه‌های یک حوضه آبخیز گنجانده می‌شود، اما متأسفانه در کشور ما چنین نگاهی وجود ندارد.

معاون آبخیزداری، امور مراتع و بیابان سازمان جنگل‌ها افزود: در ایران سد می‌سازیم، بعد به فکر کنترل رسوب با استفاده از عملیات آبخیزداری هستیم. در حالی که اجرای عملیات آبخیزداری باید مقدم بر ساخت سدها باشد.

گرشاسبی ادامه داد: حتی وقتی می‌خواهیم آب مازاد حوضه را بگیریم، تقدم این است که آب را در پیکره اکوسیستم ذخیره کنیم. پیکره اکوسیستم آب، زمین و گیاه است، اما با وجود اینکه ایران در منطقه‌ای گرم و خشک واقع شده، ما از این شیوه مدیریتی رویگردان شده‌ایم.

وی بیان کرد: نگه داشتن و ذخیره آب در سر حوضه یا پایین حوضه از نظر تبخیر کاملاً متفاوت است و در نقاط کم ارتفاع تبخیر بیشتر است؛ بنابراین برای کشوری که بر اساس آمارهای موسسه تحقیقات آبخیزداری حدود چهار تا 4.5 میلیارد متر مکعب آب پشت مخازن سدها تبخیر می‌شود و از سوی دیگر 10 میلیارد مترمکعب بیلان منفی در دشت‌ها داریم، بهتر است آب در سرشاخه‌ها به داخل زمین نفوذ داده شود.

بهبود حداقل دو میلیارد مترمکعبی بیلان منفی دشت‌ها با پیشگیری از تبخیر

معاون آبخیزداری، امور مراتع و بیابان سازمان جنگل‌ها در واکنش به آمارهای ارائه شده از سوی وزارت نیرو درباره تبخیر دو میلیارد مترمکعبی مخازن سدهای بزرگ کشور، یادآور شد: حتی اگر آمار خود وزارت نیرو را هم برای تبخیر در نظر بگیریم، اگر با عملیات آبخیزداری این دو میلیارد مترمکعب را در زمین نفوذ داده و از تبخیر جلوگیری کنیم، یعنی بیلان منفی دشت‌ها را از 10 میلیارد مترمکعب فعلی به هشت میلیارد مترمکعب رسانده‌ایم.

گرشاسبی تأکید کرد: بر اساس آمارهای ارائه‌شده از سوی سازمان هواشناسی، وزارت نیرو و سایر نهادهای مرتبط، 72 درصد حجم بارش در ایران تبخیر می‌شود؛ یعنی باران به سطح خاک رسیده و دوباره به جو بازمی‌گردد. این مسئله در قالب تبخیر و تعرق اتفاق می‌افتد.

وی اظهار داشت: میزان آبی که در اثر تعرق به جو بازمی‌گردد، عدد بزرگی نیست. اگر با عملیات آبخیزداری آب را در زمین نفوذ دهیم، به تغذیه سفره‌های زیرزمینی کمک خواهیم کرد.

آبخیزداری به‌دنبال تغییر مؤلفه‌های آب

پیش از این، رحیم میدانی معاون آب و آبفای وزارت نیرو در گفت‌وگو با ایانا آبخیزداری را عاملی برای بر هم خوردن حق‌آبه‌های تخصیص یافته معرفی کرد. وی معتقد بود که آبخیزداری آب جدید در کشور تولید نمی‌کند. گرشاسبی در واکنش به این سخنان میدانی عنوان کرد: در آبخیزداری اگر تبخیر را کم کرده و به نفوذ اضافه کنیم، آیا به استحصال آب جدید کمک نکرده‌ایم؟ ما دنبال واژه تولید نیستیم، بلکه دنبال تغییر مولفه‌های تبخیر و افزایش نفوذ هستیم. با ظهور چشمه‌های جدید امکان استحصال آب فراهم می‌شود.

وی اضافه کرد: بر اساس ماده 27 قانون افزایش بهره‌وری، بحث استحصال آب از نزولات آسمانی، هم به وزارت نیرو و هم سازمان جنگل‌ها و مراتع تکلیف شده است.

معاون آبخیزداری، امور مراتع و بیابان سازمان جنگل‌ها گفت: در افق 1404 باید 10 میلیارد مترمکعب کسری حجم مخازن را جبران کنیم. کسری مخازن باید سالانه با نفوذ 15 درصد بارش‌ها جبران شود. 7.5 درصد این نفوذ با اجرای عملیات آبخیزداری و 7.5 درصد هم با اقدامات وزارت نیرو باید تأمین شود.

گرشاسبی همچنین افزود: آبی که روی آسفالت می‌ریزد، یا تبخیر می‌شود و یا سیلاب ایجاد می‌کند، در برخی موارد هم در چاله‌های پایین دست ذخیره شده و در نهایت تبخیر می‌شود. اما وقتی روی خاک می‌ریزد، فرصت تبخیر را از آن می‌گیریم و فرآیند نفوذ را اضافه می‌کنیم. در واقع در مؤلفه‌های آب تغییر ایجاد می‌کنیم.

وی خاطرنشان کرد: وزارت نیرو باید از این مولفه استفاده کند، زیرا بخش اعظم تبخیر با این شیوه کنترل می‌شود.

گرشاسبی با تأکید بر اینکه باید دیدگاه‌ها در زمینه مدیریت منابع آب تغییر کند، مقاومت در برابر تغییرات و توجیه شیوه‌های قدیمی و به تبع آن صرف منابع مالی هنگفت برای این شیوه‌ها را اقدامی نادرست توصیف کرد.

99 درصد منابع مالی وزارت نیرو صرف مدیریت آب سطحی می‌شود

به گفته معاون آبخیزداری، امور مراتع و بیابان سازمان جنگل‌ها، وزارت نیرو بر اساس اعداد موجود در برنامه، 99 درصد منابع مالی خود را صرف مدیریت آب سطحی و کمتر از یک درصد را در بخش منابع آب زیرزمینی، هزینه کرده است.

وی ادامه داد: این وزارتخانه حدود 57 میلیارد متر مکعب مخزن در کشور ساخته است و 10 میلیارد مترمکعب بیلان منفی در سفره‌های زیر زمینی ایجاد کرده است؛ در حالی که باید به سفره‌های زیرزمینی توجه می‌کردیم.

گرشاسبی بیان کرد: بهترین سد خود زمین و آبخوان‌ها هستند. بر اساس 25 طرح تحقیقاتی انجام شده و ارزیابی‌هایی که در 10 سال اخیر انجام شده، با اجرای عملیات آبخوانداری در هر هکتار دشت آبرفتی هزار مترمکعب آب به داخل زمین نفوذ داده شده‌ است. در عملیات آبخیزداری نیز 520 متر مکعب آب در سر حوضه‌ها نفوذ داده شده‌ است.

تغییر 38 پارامتر یک حوضه آبخیز با اجرای عملیات

معاون آبخیزداری، امور مراتع و بیابان سازمان جنگل‌ها یادآور شد: استحصال آب فقط یکی از کارکردهای آبخیزداری است، اما این عملیات صرفا برای استحصال آب انجام نمی‌شود؛ بلکه حفاظت خاک، احیای پوشش گیاهی، ترسیب کربن، کاهش سیلاب و... نیز از عملیات آبخیزداری تأثیر می‌پذیرد. در واقع 38 پارامتر یک حوضه آبخیز با اجرای عملیات تغییر می‌کنند.

وی تأکید کرد: آبخیزداری آب را در زمین گم نمی‌کند. اگر در حوضه آبخیز مرزی عملیات آبخیزداری انجام شود، ممکن است این آب به افغانستان یا عراق برود، اما عمده مشکل کشور در مرکز ایران است که دشت‌های بحرانی در آن واقع شده‌اند؛ بنابراین اگر آب را در زمین نفوذ بدهیم، بهتر از آن است که اجازه دهیم در مخازن پشت سدها تبخیر شود.

گرشاسبی عنوان کرد: درخواست‌های مردمی در 30 سال اخیر هم نشان نمی‌دهد که کسی از گم شدن آب ناراضی باشد. آبخیزنشینان طالب اجرای طرح‌های آبخیزداری هستند، زیرا منافع خود را به‌درستی تشخیص داده‌اند. نمایندگان مجلس هم به‌دنبال این مسئله هستند.

وی اظهار داشت: آبخیزداری مدیریت آب در زیر زمین است، اما تکنیک‌هایی را برای استحصال آب به جای آن گذاشته‌ایم که کشور را دچار مشکل کرده است. کارهای آبخیزداری به هیچ وجه برای منابع آبی کشور مشکل ایجاد نمی‌کند.

گرشاسبی اضافه کرد: در حوزه باب گهر زرند کرمان با انجام عملیات آبخیزداری دبی متوسط 32 رشته قنات را از 3.85 لیتر در ثانیه به 7.2 لیتر یعنی دو برابر رسانده‌ایم که نشان دهنده موفقیت عملیات آبخیزداری و عدم گم شدن آب است.

14 میلیون هکتار عرصه مستعد و 500 هزار هکتار عملیات آبخوانداری!

در حالی که فرونشست دشت‌ها خطری جدی برای ایران به‌شمار می‌رود و طرح تعادل بخشی یکی از مهم‌ترین طرح‌های برنامه ششم توسعه است همچنین 50 درصد آب کشور از منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود، به گفته معاون آبخیزداری، امور مراتع و بیابان سازمان جنگل‌ها از محل طرح تعادل‌بخشی هنوز بودجه‌ای به این سازمان اختصاص نیافته است.

وی همچنین گفت: 14 میلیون هکتار عرصه مناسب پخش سیلاب داریم؛ حدود 68 هزار هکتار کار آبخون‌داری در 37 ایستگاه عملیات پخش سیلاب انجام شده است. با کارهایی که در گذشته انجام شده در مجموع عملیات آبخوان‌داری در سطحی معادل 500 هزار هکتار اجرا شده است.

گرشاسبی در ادامه افزود: در طرح تعادل بخشی حدود چهار میلیون هکتار طرح برای بالادست دشت‌های ممنوعه در قالب پخش سیلاب و آبخون‌داری تعریف شده است. سرعت ما در این بخش خیلی کم است و منابع مالی لازم هم به عملیات آبخوانداری تخصیص نیافته است.

وی خاطرنشان کرد: ما در پخش سیلاب و آبخوان‌داری باید 13.5 میلیون هکتار کار اجرایی انجام دهیم تا اثرات این موضوع در آبخوان‌های کشور مشهود باشد.

گرشاسبی ادامه داد: وقتی شما مولفه تبخیر را در یک کشور گرم و خشک کم کردید و فرایند نفوذ را اضافه کردید، تعادل‌بخشی انجام شده است.

وی بیان کرد: براساس اهداف طرح مدیریت جامع حوضه آبخیز، هر آبی باید در همان مکان استفاده شود. یکی از مشکلات این روزهای کشور انتقال آب بین حوضه‌ای است. در این شیوه مدیریتی، هم مبدا، هم مسیر و هم مقصد را خراب می‌کنیم. در حالی که طرح جامع مدیریت حوضه آبخیز می‌گوید که آب باید در بالادست، میان‌دست و پایین دست بر اساس پتانسیل‌های موجود استفاده شود.

معاون آبخیزداری، امور مراتع و بیابان سازمان جنگل‌ها یادآور شد: اگر مجموعه حوضه آبخیز را با اقداماتی مثل اصلاح روش‌های کشاورزی، کارهای تکمیلی حفاظت و آبخیزداری تحت پوشش قرار دهیم، درصد زیادی از آب را به داخل زمین نفوذ می‌دهیم.

گرشاسبی عنوان کرد: در 150 هکتار از دره ورودی طالقان در سال 73 کار آبخیزداری انجام دادیم و این دره که قبل از 73 خشک بود، در حال حاضر چشمه‌هایی با دبی چهار لیتر در ثانیه دارد.

وی تأکید کرد: اگرچه معاون وزیر نیرو ظهور چشمه‌های جدید را مغایر با قوانین بهره‌برداری وزارت نیرو می‌داند ، اما باید بگویم که قوانین بهره‌برداری کشور بر اساس یک ساختار سنتی نوشته شده‌ است. ما در کشور خشکی زندگی می‌کنیم و باید قوانین را با شرایط جدید تغییر دهیم.

گرشاسبی اظهار داشت: فعالیت آبخیزداری سبب می‌شود دبی پایه رودخانه‌ها منظم شود. آبخیزداری کمک می‌کند این اکوسیستم‌ها از حالت سیلابی در اوج بارش‌ها و خشکی تابستانه خارج شده و یک جریان دائمی آب برای بهره‌برداری داشته باشند. این بهترین کمکی است که می‌توان به آب کشور کرد.

وی در پایان اضافه کرد: تجارب جهانی نشان می‌دهد آبخیزداری شیوه مدیریتی بدی نیست. آبی که داخل زمین می‌رود، به هیچ وجه گم نمی‌شود، اما تبخیر تبدیل به ابر شده و با جریان باد به کشورهای دیگر می‌رود و آنجا بارش ایجاد می‌کند./

گفت‌وگو: لیلا مرگن

L-950727-01