گلخانه‌ای به نام زمین

مهری اکبری

عضو هیأت‌علمی دانشگاه خوارزمی

١- مسئله تغییرات اقلیمی در جهان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و در سال‌های اخیر مشغله بسیاری از دانشمندان در حوزه‌های مختلف، سیاست‌مداران و هنرمندان است. اقلیم پدیده‌ای است که خودبه‌خود و به طور ذاتی تغییر می‌کند، البته مجموعه عواملی مانند فعالیت‌های زمین، تغییرات در لیتوسفر، تغییر عمق و میزان شوری آب اقیانوس‌ها (هیدروسفر)، تغییرات در ذخیره یخچالی کره زمین (کرایوسفر) و فعالیت‌های انسان و موجودات زنده نیز می‌توانند در تغییرات اقلیمی تأثیرگذار باشند. این عوامل به تغییراتی منجر می‌شوند که نتیجه آن را می‌توان به شکل تغییر مساحت خشکی‌های سطح زمین مشاهده کرد. علاوه‌براین، عوامل دیگری نیز وجود دارند که منشأ کیهانی دارند، برای مثال اگر مدار زمین تغییر کند، این تغییر به تغییر آب‌وهوا منجر می‌شود، اما مجموعه‌ای از عوامل انسانی نیز می‌توانند در تغییرات اقلیمی اثرگذار باشند که از آن با عنوان گرمایش جهانی نام می‌برند. انسان‌ها در چند قرن اخیر و به‌ویژه بعد از انقلاب صنعتی، به استفاده بیش از اندازه از طبیعت روی آوردند که موجب شد مصرف سوخت‌های فسیلی به‌طور فزاینده،‌ افزایش پیدا کند و در نتیجه فشار زیادی به طبیعت وارد شود. از سال ١٨٣٠ تاکنون، متوسط دمای کره زمین روند افزایشی داشته است. انسان‌ها با فعالیت‌های خود میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای را افزایش داده‌اند که مهم‌ترین این گازهای گلخانه‌ای، دی‌اکسیدکربن است.

٢- از گازهای گلخانه‌ای به‌عنوان یکی از تأثیرگذارترین عوامل ناشی از فعالیت‌های انسانی نام می‌برند. هنگام تابش نور خورشید، این گازها مانند سقف گلخانه عمل می‌کنند و مانع بازتاب نور خورشید می‌شوند و به‌این‌ترتیب دمای سطح زمین و در پی آن دمای اتمسفر مجاور سطح زمین افزایش پیدا می‌کند. پس اگر این گازهای گلخانه‌ای افزایش پیدا کنند، طبیعی است به‌دنبال آن، دما نیز افزایش پیدا کند که این تغییرات همان گرمایش جهانی است. این نتیجه فعالیت‌های انسان است که موجب شده نظم معمولی طبیعت به‌هم بخورد که فارغ از نوسان‌های طبیعی اقلیم است؛ هرچه میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای بیشتر باشد، افزایش دما هم بیشتر خواهد بود.

٣- افزایش دمای سطح زمین یا گرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی ممکن است با پیامدهای بسیاری همراه باشد. پدیده تغییر اقلیم و گرمایش جهانی، یکی از ١٠ خطر اصلی است که می‌تواند حیات انسان‌ را در معرض خطر قرار دهد؛ برای مثال گرمایش جهانی موجب ذوب‌شدن کلاهک‌های یخچالی می‌شود. کلاهک‌های یخچالی مانند دماسنج طبیعی زمین عمل می‌کنند. وقتی دما افزایش پیدا می‌کند، این کلاهک‌ها ذوب می‌شوند. وقتی کلاهک‌های یخچالی ذوب می‌شوند، مقدار زیادی آب وارد چرخه آب اقیانوس‌ها یا به عبارتی چرخه هیدرولوژیک می‌شود. به‌این‌ترتیب سطح آب اقیانوس‌ها بالا می‌آید و ممکن است مجموعه‌ای از کشورها مانند مالدیو (که جزیره‌ای هستند)، در اقیانوس‌ غرق شوند یا کشورهای ساحلی، قسمتی از خاکشان را از دست بدهند. این موضوع در مورد دریاچه‌های بسته داخلی معکوس است و با افزایش دما و در پی آن، افزایش تبخیر، ممکن است افت تراز داشته و حتی خشک شوند. از طرف دیگر اتمسفر و هیدروسفر (یا همان آب اقیانوس‌ها)، به شدت روی هم اثر می‌گذارند. صرف‌نظر از تغییرات در تراز آب‌ها، وقتی آب اقیانوس‌ها گرم می‌شوند، اتمسفر را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند که موجب می‌شود مجموعه ناهنجاری‌هایی در اتمسفر ایجاد شود؛ برای مثال رخدادهای ال‌نینو، توفان‌های حاره‌ای و هاریکن‌ها با شدت بیشتر و بالطبع، خسارات بیشتری رخ می‌دهند و اقلیم کره زمین را در هزاران کیلومتر دورتر متأثر می‌کنند. در دهه اخیر، وقوع توفان‌های گردوغبار، به‌ویژه در منطقه خاورمیانه افزایش یافته است. این مشکل با افزایش دمای شدید منطقه، خشک‌سالی‌های پیاپی در منطقه، بحران آب و بیابان‌زایی گسترده در منطقه قابل‌توجیه است. از اهم پیامدهای گرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی می‌توان به وقوع توفان‌های گردوغبار، سیل و خشک‌سالی و امواج سرمایی یا گرمایی غیرعادی در خارج از فصل مورد انتظار، اشاره کرد که از نظر اقتصادی می‌توانند با خسارت‌های زیادی همراه باشند، اما نمی‌توان درباره این پیامدها با قطعیت صحبت کرد. اثرات منطقه‌ای تغییر اقلیم براساس مجموعه مدل‌های اقلیمی ارزیابی می‌شود، ولی نمی‌توان با قطعیت درباره آنها صحبت کرد. هرچه ورودی‌های ما دقیق‌تر باشد، بدون‌تردید خروجی‌های ما نیز دقیق‌تر خواهد بود، اما درمجموع می‌توان این عوامل را از پیامدهای تغییر اقلیم دانست.

٤- مجمع بین‌المللی تغییرات آب‌وهوایی (IPCC) می‌گوید تغییر اقلیم یک مسئله بین‌المللی است. گرچه کشورهای اروپایی در انقلاب صنعتی پیشرو بودند و کشورهای توسعه‌نیافته و درحال‌توسعه در این تغییرات نقش بسزایی نداشته‌اند، اما اثرات تغییر اقلیم، جهانی است و همه ساکنان کره زمین در همه قاره‌ها، در معرض آسیب‌ها و پیامدهای ناشی از این تغییرات اقلیمی قرار دارند. بنابراین باید نسبت به موضوع تغییر اقلیم یک دید جهانی داشت. این مجمع که متصدی بررسی و ارزیابی تغییرات اقلیمی در سراسر دنیاست، با همکاری مجموعه‌ای از دانشمندان بین‌المللی شکل گرفته است و ایران نیز در این مجمع نماینده دارد. مجمع بین‌المللی تغییرات آب‌وهوایی دو راهکار پیشنهاد کرده است: یکی از این راهکار‌ها کاهش اثرات و پیامدهای ناشی از تغییر اقلیم است؛ برای مثال با کاهش میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای می‌توان تا حد زیادی این پیامدها را کاهش داد. در سال ٢٠١٤ گزارشی منتشر شد که نشان می‌داد انتشار گازهای گلخانه‌ای در مقایسه با سال گذشته روند ثابتی داشته است، اما آیا آثار تغییر اقلیم بلافاصله از بین می‌روند؟ خیر. اثرات این پدیده در فاصله زمانی کوتاه از بین نمی‌روند و همچنان گریبانگیر ما انسان‌ها هستند. بنابراین شاید بهتر باشد به سراغ راهکار دیگر ارائه‌شده از سوی مجمع برویم که عبارت است از سازگاری با تغییرات اقلیمی. هر کشور به روش متفاوتی می‌تواند با تغییرات اقلیمی سازگاری پیدا کند. هر کشوری، می‌تواند از راهکارهای مختلفی برای سازگاری با تغییرات اقلیمی بهره گیرد، اما بهترین راه این است که کشورها توسعه اقتصادی در ابعاد مختلف را مورد توجه قرار دهند؛ برای مثال اگر تنها اقتصاد مبتنی‌بر کشاورزی مدنظر قرار گیرد، در این صورت احتمال خسارت افزایش پیدا می‌کند زیرا یکی از مهم‌ترین پیامدهای تغییر اقلیم، تغییر در دسترسی به منابع آب است. در بعضی مناطق، بارندگی‌های سنگین و سیل‌آسا افزایش پیدا می‌کند و درمقابل در بعضی مناطق مانند خاورمیانه و به‌خصوص کشور ما و کشورهای آفریقایی با کمبود منابع آبی مواجه می‌شویم. تغییر در دسترسی به منابع آبی، پیامدهای گسترده اقتصادی، اجتماعی و سیاسی دارد. گسترش بی‌کاری به‌ویژه در بخش کشاورزی، اثرات پیچیده اجتماعی در پی دارد.

٥- همان‌طور که اشاره شد، بهترین راهکار برای سازگاری با تغییرات اقلیمی، رشد اقتصادی در حوزه‌های مختلف است؛ برای مثال می‌توان در صنعت گردشگری سرمایه‌گذاری کرد. در ایران باید به‌دنبال زیرساخت‌های منعطف و بادوام در برابر تغییرات اقلیمی باشیم؛ یعنی هرجایی که زمینه توسعه اقتصادی وجود دارد، باید از آن استفاده کرد. فقر یک عامل تشدیدکننده تغییر اقلیم از نظر آسیب‌پذیری است. کشورهای فقیر و درحال‌توسعه، بیشتر در معرض خسارت‌های ناشی از تغییر اقلیم قرار دارند. در ایران در دهه‌های اخیر، جمعیت شهرنشین افزایش قابل‌ملاحظه‌ای داشته و این موضوع به‌ویژه اهمیت توسعه ساخت‌وسازهای شهری به‌روز و استاندارد و همچنین ایجاد زیرساخت‌های منعطف و بادوام در برابر گرمایش جهانی را دوچندان می‌کند زیرا کلان‌شهرها در برابر تغییرات اقلیمی بیشترین آسیب را می‌بینند و مسئله جزایر حرارتی شهری، مشکلات گرمایش را به‌شدت تشدید می‌کند و باید به طور مشخص شهرهایی ساخته شوند که در مقابل این تغییرات، مقاوم و سازگار باشند.