تمدنی که قنات بنیان نهاد
نظام مدیریت سنتی آب قنات نیز از مهم‌ترین ارزش‌های ناملموس قنات است که به بهترین شکل تکامل یافته و پایداری قنات را تضمین می‌کند. در این نظام مدیریتی، بازدهی استفاده از آب قنات تا حد قابل‌توجهی افزایش یافته، از طرفی امکان هر گونه اختلاف بر سر آب کاهش می‌یابد. نظام مدیریت سنتی آب قنات از سه عنصر اصلی تشکیل شده است که عبارتند از مالکیت و امور حقوقی، واحدهای تقسیم آب و سازمان میرابی. این نظام مدیریتی به تولید نوعی سرمایه اجتماعی ختم شده است که در...
مجید لباف‌خانیکی - کارشناس پژوهشی مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی
قنات عبارت است از مجموعه‌ای از چند میله چاه و یک کوره (یا کوره‌های) زیرزمینی که با شیبی کمتر از شیب سطح زمین، آب موجود در لایه (یا لایه‌های) آبدار مناطق مرتفع زمین را به کمک نیروی ثقل و بدون کاربرد هیچ نوع انرژی اضافی، با جریان طبیعی جمع‌آوری می‌کند و به نقاط پست‌تر می‌رساند. در یک نگاه شاید قنات را تکنیکی بسیار ساده برای استحصال آب‌های زیرزمینی بدانیم. ظاهرا قنات چیزی جز تونلی افقی با تعدادی چاه‌های عمودی نیست، تونلی که انتهای آن در سفره آب زیرزمینی فرورفته و آب را به سمت سطح زمین زهکش می کند. اما این تونل در لایه های گوناگون زمین حفر می شود و با شرایط متنوعی روبه‌روست که مهارت و دانش گسترده‌ای را طلب می کند. قنات را شاید بتوان یکی از پیچیده ترین فنون بومی دانست که اجرای آن مستلزم آگاهی از رفتار طبیعی آب‌های زیرزمینی، تشکیلات زمین شناسی و... است. آنچه یونسکو را مجاب کرد تا قنات ایرانی را در فهرست میراث جهانی قرار دهد، مجموعه پیچیده‌ای از ارزش‌های ملموس و ناملموس این فناوری کهن بود که به خوبی تشریح و توجیه شد.
ارزش‌های ملموس قنات یا همان جاذبه‌های ساختاری و فیزیکی قنات، نخستین عناصری هستند که در مورد قنات مطرح می‌شوند و توجه گردشگران را جلب می‌کنند. همین جاذبه‌ها به‌عنوان میراث ملموس قنات شناخته می‌شوند. قنات‌ها در ساختار و سازوکار کلی با یکدیگر همانند به‌نظر می‌رسند ولی در جزییات فنی یا مدیریتی تفاوت‌های مهمی دارند. این تفاوت‌ها به شرایط جغرافیایی مناطق مختلف مربوط می‌شود. شکل هندسی چاه‌ها و راهروها، عمق و طول قنات، نوع سازه‌های جنبی قنات و... همگی تابعی از شرایط زمین‌شناختی و خاک منطقه هستند و حتی ویژگیهای اجتماعی، اقتصادی و تولیدی نیز بر شکل قنات‌ها تأثیر می‌گذارند. بنابراین در برخی از مناطق، قنات‌های بسیار طولانی یا بسیار عمیق یافت می‌شود و در برخی مناطق قنات‌هایی با چاه‌های مستطیلی، قنات‌هایی با بند زیرزمینی یا قنات‌های دوطبقه دیده می‌شود. در پرونده پیشنهاد شده به یونسکو تلاش شده بود از دیدگاه ارزش‌های ملموس، تنوع گسترده‌ای از قنات ایرانی ارایه شود. به‌عنوان مثال قنات قصبه گناباد به دلیل عمق زیاد و قنات زارچ به خاطر طولی که به حدود ٨٠کیلومتر می‌رسید، انتخاب شده بود. قنات‌های دیگر به دلیل داشتن راهروی دوطبقه، بند زیرزمینی، آبدهی گسلی و... انتخاب شده بودند. تنوع در ارزش‌های ملموس، بازتاب تنوع در شرایط جغرافیایی و اقلیمی سرزمین ایران بود که خود به‌عنوان یکی از مهم‌ترین جنبه‌های تمایز قنات ایرانی قلمداد می‌شود.
در پرونده پیشنهادی به یونسکو بر این موضوع نیز تأکید شده بود که قنات تنها یک تکنولوژی نیست، بلکه بستر زاینده فرهنگی است که در طول تاریخ در فلات مرکزی ایران نقش مهمی ایفا کرده است. جاذبه‌های غیرفیزیکی و میراث ناملموس، جلوه‌های گوناگون همین فرهنگ هستند. ویژگیهای ساختاری قنات که با سایر منابع آب تفاوت ماهوی دارد، به پیدایش نوع خاصی از نظام‌های تولید منتج شده است. قنات، ساختاری آسیب‌پذیر دارد و همواره نیازمند نگهداری و رسیدگی است و از طرف دیگر آب حاصل از قنات محدود است. این دو ویژگی اصلی به یکجانشینی، مشارکت، تعاون و نظام‌های پیچیده تقسیم آب منتهی شده است. از این نقطه به بعد پا در عرصه جامعه و فرهنگ می‌گذاریم، زیرا همه این ویژگیهای فنی و نتایج اقتصادی آن به پیدایش ساختارهای اجتماعی و خصلت‌های فرهنگی متمایز ختم می‌شود که مجموعه همه آنها را می‌توان تمدن قناتی نامید.
یکی از ارزش‌های ناملموس قنات که در این پرونده مورد توجه قرار گرفته بود، مهندسی بومی قنات بود. قنات معمولا ساختار گسترده‌ای دارد و گاهی طول آن به ده‌ها کیلومتر می‌رسد. در این مسیر طولانی از سازندهای گوناگون زمین‌شناسی عبور می‌کند و با شرایط و موانع متفاوت روبه‌رو می‌شود. بنابراین استادکاران قنات در رویارویی با همه این موانع و شرایط به گنجینه ارزشمندی از دانش بومی دست یافته‌اند که نتیجه تجربه و آزمون نسل‌های پی‌درپی است. این دانش بومی با کمترین خطا آب را از ده‌ها کیلومتر دورتر به زمین‌های تشنه می‌رسانده است. در بسیاری از قنات‌هایی که صدها‌سال پیش حفر شدهاند، هیچ نوع خطای فنی دیده نمی‌شود. این واقعیتی است که مقنیها خود به آن اذعان دارند و گاهی حفاری‌های قدیمی را به شخصیتهای اسطورهای یا غیرزمینی مثل طاهر آبشناس نسبت می‌دهند. مسلما همه قنات‌ها را انسان‌های عادی حفر کردهاند و این دقت فنی را تنها می‌توان به معجزه هوش گذشتگان در شناخت طبیعت و سازگاری با آن نسبت داد. همین گنجینه فنی و علمی که در پس قنات پنهان شده را می‌توان در زمره عجایب تمدنی بشر قلمداد کرد.
همچنین نظام مدیریت سنتی آب قنات نیز از مهم‌ترین ارزش‌های ناملموس قنات است که به بهترین شکل تکامل یافته و پایداری قنات را تضمین می‌کند. در این نظام مدیریتی، بازدهی استفاده از آب قنات تا حد قابل‌توجهی افزایش یافته، از طرفی امکان هر گونه اختلاف بر سر آب کاهش می‌یابد. نظام مدیریت سنتی آب قنات از سه عنصر اصلی تشکیل شده است که عبارتند از مالکیت و امور حقوقی، واحدهای تقسیم آب و سازمان میرابی. این نظام مدیریتی به تولید نوعی سرمایه اجتماعی ختم شده است که در همه جنبه‌های زندگی اجتماعی و اقتصادی مردمان مناطق قناتی، جریان دارد.
قنات جای پای خود را در فرهنگ عامه نیز باقی گذاشته، زیرا در بسیاری از مناطق خشک و نیمه‌خشک ایران قنات در مرکز آبادی و زندگانی بوده و حیات بدون این فناوری متصور نبوده است. بنابراین می‌توان به وضوح جلوه‌های فرهنگی فناوری قنات را در این مناطق مشاهده کرد. گذشته از واقعیت‌های تاریخی در مورد ابداع قنات، افسانه‌ها و اسطوره‌های زیادی در مورد پیدایش این فناوری وجود دارد که بیانگر ریشه‌های عمیقی است که قنات در عمق فرهنگ و باورهای جمعی تنیده است. با توجه به همه این ارزش‌های ملموس و ناملموس می‌توان گفت قنات، جلوه سازگاری پایدار انسان با محیط زندگی‌اش است. در بسیاری از مناطق خشک و نیمه‌خشک، در طول صدها و بلکه هزاران‌سال انسان توانسته است از طریق فناوری قنات امکان ظهور و رشد تمدن‌های بزرگی را پدید آورد. بنابراین قنات همواره مورد توجه مراکز فرهنگی جهان ازجمله یونسکو بوده است. قنات ویژگیهای مورد نظر یونسکو برای ثبت در فهرست آثار جهانی را دارد. قنات، یک فناوری تاریخی است و نتیجه تراکم دانش و تجربه در طول قرن‌ها تکامل خود است. این فناوری کاملا زیست‌محیطی است و استحصال آب از طریق قنات هرگز باعث نابودی منابع ارزشمند آب و خاک نمی‌شود. قنات می‌تواند به ایجاد و رشد سرمایه اجتماعی کمک کند، زیرا استحصال و تقسیم آب در میان سهامداران از طریق نظام پیچیده مدیریت قنات صورت می‌گیرد و این نظام حس همکاری و همگرایی اجتماعی را تقویت می‌کند. با توجه به این‌که در مناطق خشک، آب ارزشمندترین نهاده تولید است، نهادهای خیریه و اقدامات نوع‌دوستانه از طریق قنات صورت می‌پذیرد که به صورت آب‌های وقفی تجلی پیدا می‌کند. قنات نوعی اکولوژی انسانی پدید می‌آورد که همه عناصر آن در ارتباطی نظام‌مند و پایدار به‌سر می‌برند. قنات تمدنی را بنیان نهاده که به تمدن قناتی شهرت یافته است، تمدنی سختکوش، قانع، صبور و صلح‌جو. به اعتقاد پیندا و بربیا، فرهنگ قنات با فضاهای فرهنگی بدو (Bedu) در پترا و وادی رام که در‌سال ٢٠٠٨ در فهرست میراث فرهنگی ناملموس بشر به ثبت رسیده‌اند، قابل‌مقایسه است. درنهایت قنات فقط به‌عنوان ارزش تاریخی و موزه‌ای مطرح نیست، بلکه حتی امروزه بسیاری از مناطق روستایی و فعالیت‌های کشاورزی برمبنای آب حاصل از قنات ادامه وجود می‌دهند. همه این ویژگی‌ها، قنات را سزاوار ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو کرده است. به همین دلیل سازمان میراث فرهنگی کشور با همکاری مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی در سال ١٣٩٣ پرونده‌ای را جهت ثبت چند قنات شاخص ایران آماده و تسلیم یونسکو کردند. هر چند پیش از ایران، کشور عمان اهمیت این موضوع را دریافته و موفق شده است ٥ رشته از قنات‌های آن کشور را به ثبت فهرست میراث جهانی یونسکو برساند که عبارتند از: قنات الختمین (به‌طول ٢٤٥٠متر)، المالکی (به‌طول ١٤٨٧٥ متر)، دارس (به‌طول ٧٩٩٠ متر)، جیلا، المیسر (به‌طول ٥٧٨٣). یکی از مهم‌ترین انگیزه‌های دولت عمان برای ثبت این قنات‌ها، رونق بخشیدن به گردشگری و استفاده از این فناوری بومی آب برای جذب بازدیدکنندگان بیشتر بوده است. اتفاقا یکی از اشکالاتی که توسط کمیته فنی یونسکو (ایکوموس) به پرونده قنات ایرانی وارد شد، این بود که قنات قبلا توسط عمان به ثبت رسیده و تفاوتی میان این دو پرونده دیده نمی‌شود. مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی در پاسخ به این اشکال، اذعان داشت: قنات‌های عمان در سه گروه قنات‌های عینی، غیلی و داوودی طبقه‌بندی می‌شوند که بیش از ٧٠درصد از قنات‌های آن کشور را قنات‌های عینی و غیلی تشکیل می‌دهند. قنات‌های عینی و غیلی درواقع با تعریف قنات در ایران تفاوت دارند زیرا اساسا ارتباطی با آب زیرزمینی نداشته و صرفا کانال‌هایی هستند که منابع دیگر آب از قبیل آب رودخانه یا چشمه را از نقطه‌ای به نقطه‌ای دیگر منتقل می‌کنند. محتوای علمی و فنی پرونده ثبت قنات ایرانی عموما توسط مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی فراهم شده بود که البته در مراحل ارزیابی و بررسی توسط ایکوموس نیز مورد پشتیبانی و حمایت علمی این مرکز قرار گرفت.
پیش از این، در اردیبهشت‌ماه ١٣٩٣ سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) قنات را در فهرست میراث جهانی کشاورزی ثبت کرده بود و تصور عمومی کمیته فنی یونسکو (ایکوموس) نیز این بود که قنات درواقع یک تکنیک آبیاری و کشاورزی است. به همین دلیل انتظار داشتند تا زمین‌های کشاورزی مرتبط با قنات‌های پیشنهادی را نیز به‌عنوان بدنه و مکانیسم اصلی قنات درنظر گرفته و در حریم درجه یک قرار دهیم. اما در پاسخ‌های مرکز بین‌المللی قنات روشن شد که قنات معمولا از آبدهی یکنواخت برخوردار نیست و متناسب با میزان بارندگی سالانه و ذخیره سفره آب زیرزمینی از نوسان آبدهی برخوردار است. یکی از ویژگیهای زیست‌محیطی قنات این است که با ذخیره سفره، فشاری بر منابع آب زیرزمینی وارد نمی‌شود، بلکه متناسب با ذخیره سفره، آبدهی قنات نیز کاهش می‌یابد. استراتژی ساکنان منطقه همواره این بوده است که با کاهش آبدهی قنات، از مساحت سطح کشت بکاهند و الگوی کشت را نیز به‌گونه‌ای تغییر دهند که محصولات با نیاز آبی کمتر کاشته شوند. به عبارت دیگر، قنات باعث می‌شده مردم بتوانند خود و نیازهایشان را با طبیعت سازگار کنند، نه این‌که بر عکس طبیعت را با نیازهایشان سازگار کنند. به این ترتیب، مساحت زمین کشاورزی مرتبط با قنات ثابت نبوده و متناسب با آب موجود تغییر می‌کرده است. لذا امکان قرار دادن آن در حریم درجه یک وجود ندارد. از طرف دیگر قنات، صرفا تکنیک آبیاری نیست، بلکه یکی از مهم‌ترین عناصر حیات شهری است که آب مورد نیاز برای شرب و بهداشت شهرهای بیابانی را نیز تأمین می‌کرده است. قنات آب‌انبارها را برای تأمین آب آشامیدنی پر می‌کند، آب مورد نیاز برای بهداشت و شست‌وشو در اختیار می‌گذارد، انرژی آسیاب‌ها را برای تولید آرد تأمین کرده و فضای مطبوعی در پایاب‌ها و سرداب‌ها ایجاد می‌کند. این کارکردها از طریق سازه‌های مرتبط با قنات صورت می‌پذیرند و شناخت این سازه‌ها به گردشگری قنات پویایی، نشاط و تنوع بیشتری می‌بخشد.
توضیحاتی از این دست توانست کمیته فنی (ایکوموس) را مجاب کند تا پرونده قنات ایرانی را برای تصمیم‌گیری نهایی به یونسکو ارجاع نماید. درنهایت این پرونده در اجلاس میراث جهانی یونسکو در شهر استانبول در تاریخ ٢٥تیرماه ١٣٩٥ به رأی کشورهای عضو یونسکو گذاشته شد.
این پرونده در ردیف معدود پرونده‌هایی قرار گرفت که با اکثریت قاطع کشورهای عضو یونسکو به ثبت میراث جهانی یونسکو رسید. قنات‌هایی که به صورت سریالی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیدند عبارتند از: قنات قصبه گناباد، قنات بلده فردوس، قنات ابراهیم‌آباد اراک، قنات مزدآباد، قنات وزوان، قنات ارونه، قنات مون، قنات زارچ یزد، قنات حسن‌آباد مشیر، قنات جوپار کرمان، قنوات شیخی و قنبرآباد بم و قنات اکبرآباد.
دیدگاه تان را بنویسید