چالشهای الگوی کشت و آبیاری در کشاورزی ایران - قسمت سوم و پایانی
8 پیشنهاد برای عبور از چالشهای الگوی کشت ایران
در بخش نخست مطالب حاضر، تاریخچه و شرایط توپوگرافی و منابع آب و اقلیم همراه با تغییرات آب و هوایی، در بخش دوم به تغییر الگوی کشت در دو محصول سیبزمینی و گندم با شرایط حاکم بر آبیاری تحت فشار مورد ارزیابی و پرداخته شد.
عبدالرضا اعتمادیان - کارشناس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان زنجان
در بخش نخست مطالب حاضر، تاریخچه و شرایط توپوگرافی و منابع آب و اقلیم همراه با تغییرات آب و هوایی و در بخش دوم به تغییر الگوی کشت در دو محصول سیبزمینی و گندم با شرایط حاکم بر آبیاری تحت فشار مورد ارزیابی قرار گرفت.
نویسنده در بخش پایانی نتایج و پیشنهادات ارائه کرده که امیدواریم مورد استفاده و بازنگری در سیاستهای کلان توسعه کشاورزی پایدار و امنیت غذایی قرار گیرد.
**********
نتایج آنچه تا به حال عنوان شده بر اساس اقلیم و امنیت و انرژی و آب در چند بند مورد ارزیابی قرار میدهم:
1- مناسبت کشت: شرایط اقلیمی حاکم بر ایران نشان میدهد با در اختیار داشتن نور و دمای بالای 25 درجه در طول 120 روز، مناسب کشت اکثر محصولات کشاورزی (زراعی و باغی) بوده، اما با محدودیت بزرگ در میزان بارش و پراکندگی تغییر شکل بارش در شرایط گرم شدن زمین بهویژه در طول سه دهه اخیر با آن روبهرو است که مناسبت کشت محصولات پرتوقع آبی بهاره کشت مثل ذرت دانهای و علوفهای، سیبزمینی و... از دست داده است.
به عنوان مثال؛ ذرت علوفهای که اکنون جایگزین کشت دوم اکثر نقاط مانند زنجان، همدان، قزوین و... شده بیش از پنجهزار و 800 مترمکعب آب با تولید حداکثری 80 تن در هکتار (72.5 لیتر در کیلوگرم). با ضریب تبدیل گوشت بر اساس نتایج Brennan و همکاران (1987) وقتی که ذرت سیلویی جیره پرواری گوساله 93 درصد انرژی جیره را تأمین میکرد ذرت مصرفی روزانه 9.27 کیلوگرم، افزایش وزن روزانه 1.07 کیلوگرم و بازده خوراک 8.70 کیلوگرم خوراک به ازای یک کیلوگرم گوشت تولیدی بود. در صورتی که ماده خشک ذرت سیلویی 30 درصد باشد مصرف ذرت سیلویی بهصورت مصرفشده برابر با 29 کیلوگرم خواهد بود. یعنی اینکه 2102.5 لیتر آب برای هر کیلوگرم گوشت مورد نیاز است.
این مسئله متأسفانه فاجعهای است که در حال حاضر بر تداوم آن تأکید میشود، بهطور حتم آیندگان هرگز ادامه این جنگ خاموش را که منجر به نابودی منابع اصلی حق زندگیشان بوده را نخواهند بخشید.
2- امنیت غذایی و محصولات استراتژیک: سیاست کلان در تعیین امنیت غذایی بیشتر بر اساس میزان انرژی حاصله یا کالری استخراج شده از محصول تعریف میشود و تعریف دیگری که بر تبدیل انرژی وجود دارد بر اساس مصرف آب و مقدار کالری حاصل از آن است که طی سالهای اخیر بهعنوان آب مجازی محصولات تعریف شده است. بر این اساس انرژی پتانسیلی و کالری محصولات مانند هندوانه و خیار و گوجهفرنگی سیبزمینی چقدر در امنیت غذایی نقش دارد و بر استمرار آن اصرار و پافشاری میشود. صدالبته بیشتر آنها لازم است، اما تولید بهعنوان صادرات و ارزآوری چه توجیه اقتصادی دارد. کسی را یارایی مقابله نیست. آیا جز زیان ملی ارزش افزودهای دارد؟
لازم به توضیح است در آمایش سرزمین در حد مورد نیاز داخلی برای تأمین مواد آلی و معدنی که در سلامت غذایی نقش دارد و در پتانسیلها وجود دارد نباید از آن غافل شد، اما تولید برای صادرات و ارزآوری هیچ برجستگی و توجیه اقتصادی ندارد. به تعبیر دیگر میزان تولید کالری با میزان مصرف کالری جهت تولید هیچ توازنی ندارد.
3- مصرف انرژی الکتریکی و فسیلی: یکی از بزرگترین محدودیت برای صنعتی شدن تأمین انرژی الکتریکی به ورتهای گوناگون است که ایران هم از این حال مستثنی نیست. منابع تأمین انرژی بهصورت آبی و بادی و فسیلی و ماگمای و پنلهای خورشیدی و در نهایت انرژی هستهای است. طبق گزارش سازمان برنامه و بودجه و سندهای چشمانداز کشور تا سال 1400 شمسی نیاز به 20 هزار مگاوات برق خواهد بود که هشتهزار مگاوات برق آن از منابع تجدیدشونده و بقیه از انرژی هسته و فسیلی باید تأمین شود؛ در صورتی که الان از 40 هزار مگاوات گذشته وبا این حال کمبود انرژی الکتریکی مشهود است. تقریباً بالای 70 درصد زمینهای آبی از چاههای عمیق و نیمهعمیق استفاده میکنند و ارتفاع متوسط چاهها بالای 80 متر است و با توسعه آبیاری تحت فشار بهطور متوسط 60 متر هم بر ارتفاع افزوده میشود. تأمین انرژی برای 140 متر ارتفاع برای 524 هزار چاه مجاز و غیرمجاز در شرایط آبیاری تحت فشار که تا هشت میلیون هکتار قابل افزایش است در بعد کلان ملی کمی غیرممکن بهنظر میرسد. چون هزینه تأمین استهلاک انرژی و سختافزاری مورد نیاز در بلندمدت برای بیش از سههزار و 600 ساعت بهرهبرداری طی سال قابل توجیه اقتصادی رقابت نخواهد بود آن و قابلیتهای نسبی را هم را از دست خواهد داد.
با نگاه دیگر، چنانچه شرایط ورود با سازمان تجارت جهانی میسر شود، تولیدات داخلی به واسطه هزینه انرژی توان رقابت با کشورهای همسایه مثل ترکیه و پاکستان و حوزه خزر را نخواهد داشت و تمام نهاده به تاراج خواهد رفت.
4- پراکندگی بارش: فلات ایران بهعلت پراکنش باران که بیشتر در پاییز تا بهار اتفاق میافتد، موطن اصلی زراعت (گندم، جو، سیر، زعفران، کلزا، نخود، عدس و...) و باغبانی (زردآلو، انگور، سنجد، پسته و...) در فالت است. خلاصه اینکه نیاز آبی محصولاتی که در طول فصل زراعی از 60 درصد از بارنگی سالانه استفاده میکند قابل توسعه است بیش از این با پتانسیل منابع تجدیدشونده سازگار نیست. به عبارت دیگر برداشت محصول و خرمن کردن آن با قطع باران شروع شود. یعنی اینکه تقویم پتانسیل تولید و فعالیت کشاورزی وابستگی شدید بر ریزش باران حاصل از ابر و پراکندگی آن دارد.
5- اصلاح ترویج آبیاری تحت فشار: در بخشهای قبلی مطلب، آمار بارش سالانه بهویژه زمان قطع و شروع آن و میزان رطوبت طی ماههای تابستان نشان دادیم که در 50 درصد اراضی کشور دارای متوسط بارش و رطوبت به ترتیب کمتر از 350 میلیمتر و 35 درصد است و طبق بررسی آبیاری با روش تحت فشار با آبپاشها بزرگ مقیاس بیش از سه بار در سیستم بارانی مجاز نیست، بلکه یک فاجعه ملی است. در صورت ضروریت این مناطق مختص آبیاری قطرهای رو سطحی و زیر سطحی و در شرایط محدود استفاده از سنتر پیوت مجهز به سیستم لیپا که دارای ارتفاع متوسط دو بار را دارد، هست.
پیشنهادات:
پیشنهادات که ارائه میشود بر اساس نگاه چند بعدی و با زاویه دید خاصی انجام شده است که شاید برای اجرای آن در حد پتانسیل وضعیت کنونی نباشد چون با علم به اینکه، طی قرن گذشته و اخیر و به ویژه بعد از اصلاحات اراضی بر اساس شناخت توان کشور در حد زمان خود و راهبردهای ملی و استراتژیک و ایجاد قوانین و ابزارهای نرم و سخت به وجود آمده که منجر به تشکیل نهادها، سازمانها، وزارتخانهها و کارخانهها شده است که دست زدن به هرکدام از آنها یک بخش عظیم کشور را تحت تأثیر عواقب ناشی از آن را قرار میدهد. به همین خاطر سعی میشود تا حد امکان ایدهآلی و غیرعملی نباشد، اما بتوان برای بلندمدت آن برنامهریزی کرد.
1- پیمایش و اولویتبندی و پهنههای اراضی کشاورزی: تاکنون به عناوین مختلف در مقیاس بزرگ انجام شده، اما با شناخت واقعی آن در تعارض است مانند نگاه به حوزه آبریزی که اساس اصلی تقسیمات کشوری است، ولی در عمل نگاه نقطهای و منطقهای منجر شده توازن در سرمایهگذاری در ابتدا و انتهایی آن به وجود نیاید. برای رسیدن به آن هدف، بررسی دوباره به اولویتبندیها امروزی و مطالعه در مقیاس بزرگ ضروری است. خوشبختانه امروزه، این مسئله در حد توان علمی و تکنولوژی عصر حاضر کشور است و با کمترین زمان قابلیت اجرایی دارد.
2- اصلاح قوانین اصلاحات اراضی: در اصلاحات اراضی، نخست زمینهای بزرگ با خرید و پخش پول ملی اتفاق افتاد. انشقاق و پراکندگی زمینها بر اساس نسق زراعی صورت گرفت. با توجه به ابزار حرکتی موتورآلات کشاورزی و توان تولید انرژی خروجی به اسب بخار در ماشینآلات کشاورزی امروز استفاده از ماشینآلات تا 150 اسب بخار توجیه اقتصادی نداشته و نخواهد داشت. لازم است با کمک قوانین شرع و مدنی، بزرگ کردن زمینهای کشاورزی این بار هم با پول ملی در بعد تعاونی و خصوصی در ارکان کلان قانونگذاری قرار گیرد و قوانین خرید و فروش و اعطای سند بر اساس بزرگ شدن سطح تولید و یکپارچهسازی زمین اصلاح و قوانین ارث با همکاری حوزه و دانشگاه در سطح کلان کشور اصلاح شود.
3- تغییر الگوی کشت گیاهی و جانوری: ایران کشوری است که با تمام گیاهان هم مدار منطقه سرد و گرم سازگار بوده و هست. یکی از دلایل عمده آن بر خورداری از میزان آفتاب و طول روز در بعید خورشیدی است. به همین خاطر تمام گیاهان و جانوران همچون سیبزمینی تا گاو هولشتاین توان رشد در حد عالی را دارند، اما یک محدودیت کلی که تمام افکار تولید کشاورزی را مورد ارزیابی و باز سنجی قرار می دهد آب و میزان آن است که به همین خاطر ارقام و گونه و نژاد پرمصرف در حد توان آبیمان نیست لازم و ضروری است مانند پیشینیان به سمت اصلاح و سازگارسازی در حد توان آبی برویم و تغییر الگوی تولیدات کشاورزی و دامپروری به جهتی سوق پیدا کند که برای آیندگان هم جای زندگی باقی بماند. شاید پرسیده شود با پتانسیل قدیم توان ایجاد امنیت غذایی به وجود نخواهد آمد، اما با تمام توان میتوان گفت در بیشتر کالایی ایمنی غذایی مانند گندم و جو و گوشت میتوان به وجود آورد در صورتی که روند تغییرات کشاورزی جوری ساماندهی شود پتانسیل تولید بر اساس کشاورزی پایدار منطقهای باشد.
4- مدیریت واحد منابع آب: یکی از راههایی که بتوان سیاست و سیاستورزیها احساسی را از دستاندازیهای مقطعی دور کرد، چون ضروریات بحث مدیریت منابع ملی بر اساس شناخت علمی و آیندهنگری لازم به مستقل کردن آن است و از ضرورتهایی است که نباید از آن غفلت کرد. منابع آبی کشور هم مانند بانک مرکزی بر اساس ارزش حیاتی بر عهده سازمانی قرار گیرد که دولت و نهادهای خصوصی در آن دخالت خارج از توان جوی نداشته باشند. چون در حال حاضر بین مصرف و مدیریت آب در تفکرات سیاستگذاریهای وزارتخانهها چون جهاد کشاورزی، صنعت و معدن، شهرداریها و نیرو توازنی و همراهی وجود ندارد. هرکدام سعی در مصرف ماکزیمم و مینیمم دارند و اگر هم وجود دارد با نگاه بدبینانه و مزاحم همدیگر دیده میشود. باید میزان مصرف و تولید، ارزشگذاری و سود زیان آن در سطح کلان ملی دیده شود. یک از کارهای ضروری دادن اعتبار یارانهای برای آبیاری تحت فشار فقط به صرف آبیاری قطرهای در تمام محصولات کشاورزی.
5- تشکیل دادگاه آب و پلیس آب مستقل: جرایم ناشی از تخلفات منابع آب بیشتر به دادگاههای عمومی ارجاع داده میشود و رأیهای صادره بر اساس عرف و عدم توجه به منابع حیاتی آب است. قوای سهگانه و سازمانهای محیط زیستی در تدوین قوانین حقوق آب طرح و لایحه و اجرای آن قدم پیش گذاشته و حوزه و دانشگاه بر تربیت نیرو سهگانه همت نهاده تا دادگاه و پلیس مستقل تشکیل شود تا از حق حیات جامعه صیانت لازم با آگاهی کامل انجام شود.
6- اصلاح ساختار حقوقی کارکنان وزارت کشاورزی: عدالت حقوقی و روندسازی آن در کلان کشور بهعنوان قانون نظام هم آهنگ لطمه زیادی بر جذب نخبگان اصلی کشور که توان تولید فکر در کشاورزی را دارند زده است. با بررسی روند جذب نخبگان اصلی کشور مثلاً در کنکور سراسری هیچیک از رشتههای کشاورزی و دامپروری و منابع طبیعی نتوانسته است از داوطلبان ورود به سطح عالی از رتبه یک تا یکهزار را جذب کند این روند منجر شده توان تولید علم و قوانین کشاورزی نسبت به سایر دستگاه در ضعف قرار گیرد و در صورتی که وزارتخانه بار سنگین امنیت غذایی، تولید فسفر مغز، 30 درصد بازار کار کشور، 14 تا 25 درصد درآمد ناخالص ملی و سلامت غذایی کشور را به عهده دارد.
7- تنظیم قیمت محصولات کشاورزی: از آنجا که محصولات استراتژیک مانند گندم دارای قیمت تضمینی است که به خاطر تأمین امنیت غذایی در انحصار دولت است و تغییرات قیمت آن با شیب ملایمی و انحصاری صورت میپذیرد و از جای نیز نداشتن یک سیستم کنترلی امکان ورود افراد متخصص و غیرمتخصص به واحدهای زراعی منجر شده تولیدات کشت بهاره بالا و پایین شود و افت و صعود غیرواقعی در طول چند سال اخیر تجربه کنیم. این عوامل منجر شده قیمت واحدهای تولید نوسان زیادی را به خود اختصاص دهد تا جای که اجاره زمین زراعی به حد شده که برای زراعت گندم توجیه اقتصادی نداشته باشد. توازن دادن قیمت محصولات کشاورزی بر اساس آب مصرفی یا آب مجازی، شاید بتواند محصولات پرتوقع آبی را در رقابت با گندم عقبنشینی دهد.
8- احیای سازمان تعاون روستایی کشور: فلسفه وجودی این سازمان ساماندهی بین تولید و مصرف است، اما تاکنون بین واحدهای تولید تا مصرف زنجیره مناسبی تعریف نشده است تا بتواند یکبعدی بودن انجام کارها را تعریف کند. در این باره طرح جامع در نظر است در صورت لوزم با کارشناسان و محققان اقتصاد و جامعه شناسان روستایی و شهری میتوان طرح نو انداخت.
توصیه آخر اینکه آموزش و تحقیقات و وزارت جهاد کشاورزی باید از حال کنونی پوستاندازی کند و مردم را با تمام محدودیتها محیطی و زیستی آگاه سازد و با یک تیم قوی چشمانداز آینده را خوب ترسیم کند تا از بحرانهای کنونی که به خاطر خودکفایی کذایی بهوجود آمده است به بازنگری اساسی برسد./
منابع:
1- اداره کل آمار و اطلاعات. 1389. آمارنامه کشاورزی سال زراعی 90-1389. وزارت کشاورزی چاپ اول سال 1392
2- اعتمادیان. عبدالرضا، بررسی تأثیر دور آبیاری قطرهای و آرایش کشت بر خواص کمی، کیفی زراعت سیبزمینی استان زنجان. پایاننامه کارشناسی ارشد.
3- بینام WWW.WEATHERING .
4- بینام، منابع آب مدیریت بهینه مصرف انرژی http/eecm.ir .
5- توکلی عباسی عزتالله آبیاری تکمیلی گندم دیم با استفاده از دستگاه آبیاری بارانی قرقرهای راهکار برای مقابله با خشکسالی مطالعه موردی در منطقه باجگاه (استان فارس).
6- توکلی، علیرضا (1390) بررسی آبیاری تکمیلی در مدیریت مصرف آب در شرایط دیم، مؤسسه تحقیقاتی کشاورزی دیم کشور.
7- خدابنده، ناصر. 1370 زراعت غلات اتنشارات دانشگاه تهران.
8- خواجهپور، م. 1371. اصوال مبانی زراعت. انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه صنعتی اصفهان.
9- خیرابی، ج. ع. توکلی. م. انتضاری و ع. سلامت. 1375. دستورالعملهای کمآبیاری گروه کار آب مورد نیاز گیاهان. کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران.
10- دانشور، م. ح. 1380. سبزیکاری (مبانی و اصول پرورش سبزی)، انتشارات دانشگاه شهیدچمران اهواز.
11- درویشزاده، 1380، زمینشناسی ایران، انتشارات دانشگاه تهران.
12- زرینکوب عبدالحسین (1370) تاریخ ایران باستان.
13- سایت سازمان جهاد کشاورزی استان همدان http://hamedan.agri-jahad.ir .
14- سجادی،معاونت آب، خاک و صنایع وزارت کشاورزی، پایگاه اطلاعرسانی دولت مورخ 21 اسفندماه 91.
15- سرمدنیا، غ؛ و کوچکی. ع. 1368. فیزیولوژی گیاهان زراعی (ترجمه). انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد.
16- شاهنامه فردوسی داستان پادشاهی کیقباد و آیین مزدک.
17- قاسمی (1373) تعاریف و مبانی نظری امنیت غذایی، مجموعه مقالات ویژهنامه امنیت غذایی، فصلنامه اقتصاد کشاورزی و توسعه، مؤسسه پژوهشهای برنامهریزی و اقتصاد کشاورزی.
18- موحدی، م. 1375. بررسی روند رشد و عملکرد دو رقم نخود در تراکمهای مختلف تحت شرایط آبی و تنش خشکی. پایاننامه کارشناسی ارشد. دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز.
19- نرمافزار netwat,cropwat .
20- Carson, D. J. 1999 Climate modelling: achievements and prospects. Quarterly Journal of Royal Meteorological.
21- FAO Statistics Division .2009 و 2010 ( http://faostat.fao.org/site/729/default.aspx )41.
22- Food and Agriculture Organization. 1988. World agriculture toward 2000: An FAO study. Bellhaven Press, London .
23- Google earth5 protable.exe.
24- Jack keller and Ron D.Bliesner publisher bay Van Nostrand Reinhold New York.
دیدگاه تان را بنویسید