فرسایش خاک در استان گلستان از مرز هشدار عبور کرد
مرثیهای نه برای آب...
همه چیز در پس پردهای به نام بحران کمآبی مخفی شده است و انگار کسی دغدغهای برای حفظ خاک ندارد. آنطور که متولیان امر میگویند میزان فرسایش و از بین رفتن خاک در مناطق مختلف استان متغیر بوده، اما آمار از فرسایش پنج تا 35 تنی در هکتار حکایت دارد.
فریده ستایشگر
همه چیز در پس پردهای به نام بحران کمآبی مخفی شده است و انگار کسی دغدغهای برای حفظ خاک ندارد. با اینکه معاونت آب و خاک در وزارت جهاد کشاورزی وجود دارد، اما اگر نگوییم 100 درصد اعتبارات این حوزه، اما میتوان ادعا کرد بخش زیادی از این اعتبارات درباره مدیریت و افزایش بهرهوری منابع آبی مورد استفاده قرار میگیرد و اعتباری برای حفظ، احیا و افزایش حاصلخیزی خاک هزینه نمیشود. حتی نامگذاری پنجم دسامبر سال 2015 میلادی به نام روز جهانی "خاک" هم نتوانست حساسیت مسئولان را برانگیزد.
به عقیده کارشناسان دلایل مختلفی برای تخریب منابع خاک وجود دارد که یکی از مهمترین آنها مسئله فرسایش بوده که هم منشاء انسانی و هم منشاء طبیعی دارد. پدیدهای که دیگر مرز هشدار و بحران را هم پشت سر گذاشته است، اما انگار مسئولان منتظر هستند تا بلایی که بر سر منابع آبی آمده اینبار درباره خاک تکرار شود. گلستان هم از این قاعده مستثنی نیست، سالها است که اعتبارات معاونت آب و خاک جهاد کشاورزی برای افزایش راندمان و اصلاح روشهای آبیاری در اراضی کشاورزی هزینه میشود و خاک همچنان بدون متولی است. بهنظر میرسد دیگر وقت آن رسیده تا معاونت خاک بهصورت مستقل دوباره در وزارتخانه و به تبع آن در استانها احیاء شود، چراکه از بین رفتن خاکها که تشکیل یک سانتیمتر آن، چند صد سال زمان میبرد با سرعتی سرسامآور در حال افزایش است. آنطور که متولیان امر میگویند میزان فرسایش و از بین رفتن خاک در مناطق مختلف استان متغیر بوده، اما آمار از فرسایش پنج تا 35 تنی در هکتار حکایت دارد.
متوسط فرسایش خاک در استان 15.8 تن در هکتار است
عبدالرحیم لطفی، معاون آبخیزداری ادارهکل منابع طبیعی گلستان با بیان اینکه میزان فرسایش خاک از غرب به شرق و از جنوب به سمت جنوب استان متغیر است، گفت: میزان فرسایش از پنج تا 35 تن در هکتار در استان متغیر بوده، اما بهطور متوسط در حوزههای آبخیز استان این میزان 15.8 تن در هکتار بوده که میزان قابل توجهی است.
وی مهمترین دلایل فرسایش شدید خاکهای استان را از بین رفتن پوشش گیاهی برشمرد و افزود: تخریب پوشش گیاهی در مناطق مختلف بهویژه در مراتع و شیوههای نادرست کشت محصول، خشکسالیهای متعدد به همراه پدیده تغییر اقلیم و روند رو به رشد بیابانزایی دستبهدست هم داده تا شرایط فعلی ایجاد شود. اگر مراتع استان که وسعتی بیش از 860 هزار هکتار دارد، مدیریت نشود و احیاء پوشش گیاهی آن صورت نگیرد، خسارتهای جبرانناپذیری متوجه استان خواهد شد.
وی اراضی شیبدار و فرسایش خاک در این مناطق را یک تهدید جدی برای پایین دست برشمرد و خاطرنشان کرد: این اراضی در استان با وسعتی بیش از 120 هزار هکتار، بهشدت در معرض خطر فرسایش قرار دارند و یکی از بزرگترین منابع تولید رسوب بهشمار میروند. بارشهای رگباری در مدت زمان کوتاه، خاکهای منطقه را شسته و در پاییندست میزان خسارتها را تشدید میکند. اگر قرار است اقداماتی را که برای حفظ منابع خاک نیاز است، اولویتبندی کنیم مهمترین و شاید عاجلترین اقدام احیاء و توسعه پوشش گیاهی در اراضی شیبدار و پس از آن مقابله با توسعه روند بیابانزایی باشد.
فرسایش عمقی، تهدیدی برای تولید پایدار
فرسایش مقولهای چندوجهی است که علل مختلفی برای وقوع آن وجود دارد. بخشی از فرسایش بر اثر عوامل طبیعی بهوجود میآید که در همه جای کشور با شدت و ضعف متفاوت اتفاق میافتد، اما بخشی از این عوامل به فعالیتهای انسانی برمیگردد. بهویژه در استانی مانند گلستان، فعالیتهای انسانی بهطور خاص در حوزه کشاورزی این فرآیند را تشدید کرده و امنیت غذایی را به مخاطره انداخته است.
محمدرضا عباسی، مدیر زراعت جهاد کشاورزی استان در این باره به نوع دیگری از فرسایش اشاره کرد و اظهار داشت: باتوجه به اینکه بیش از 650 هزار هکتار زمین زراعی در استان وجود دارد، یکی از چالشهای جدی علاوه بر فرسایش آبی و بادی، پدیده فرسایش عمقی است که خاک استان را تهدید میکند.
وی ادامه داد: در فرسایش عمقی لایه سطحی خاک به همراه مواد غذایی و مواد آلی موجود در آن، شسته شده و به عمق 30 تا 40 سانتیمتری نفوذ پیدا میکند که پس از مدتی تبدیل به لایهای سخت میشود که نتیجه آن کاهش رشد گیاه و در نهایت به خطر افتادن تولید پایدار است.
عباسی تصریح کرد: برای مقابله با این نوع از فرسایش نیازمند تجهیزات مدرنی مانند تراکتورهای سنگین هستیم تا لایهشکنی اتفاق بیفتد که هزینههای زیادی دربر خواهد داشت، اما برای کاهش خسارت، راههای مقرون به صرفهتری هم وجود دارد که آن استفاده از گیاهانی با ریشه عمیق مانند پنبه است. علاوه بر این، برای کم کردن میزان فرسایش باید مدیریت بر اراضی شیبدار را که تهدیدی جدی بهشمار میرود اصولی کرد. خاکبرداری از این اراضی باید بهطور کامل متوقف شود و از گیاهانی که دوره رشد چندساله دارند برای تثبیت خاک استفاده شود، در این بخش کارهایی از گذشته انجام شده، اما نیازمند مدیریت بهتر و استمرار است.
80 درصد حاصلخیزی خاک با فرسایش از بین میرود
فرشاد کیانی، عضو هیأت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان با بیان اینکه روش دقیقی برای سنجش میزان فرسایش در استان وجود ندارد، گفت: روشهای علمی که بتوانیم مقدار دقیق میزان فرسایش را تخمین بزنیم در استان وجود ندارد و این یک ضعف عمده است که نمیتوان برای پایه اطلاعات درست برنامهریزی کرد.
به گفته وی، در حال حاضر متوسط فرسایش در استان بین 15 تا 20 تن در هکتار اعلام میشود، در حالی که همین میزان هم در مقایسه با نرخ خاکزایی که سالانه یک تا دو تن در هکتار است، بسیار زیاد است.
این پژوهشگر وجود خاکهای لسی را در پهنه وسیعی از استان یک مزیت برشمرد و یادآور شد: ضخامت این خاکها 50 تا 100 متر است و زمانی که لایههای سطحی دچار فرسایش میشوند، منابع در سطوح پایینتر داریم، اما شاید تا 80 درصد از حاصلخیزی خاک را از دست میدهیم. ممکن است در استان از دست رفتن قطعی خاک را نداشته باشیم، اما خاک دیگر آن کیفیت و سلامت و به تبع آن، حاصلخیزی مورد انتظار را نخواهد داشت.
کیانی با اشاره به حجم رسوبات در سدهای استان تأکید کرد: علائمی که وجود دارد مانند حجم بالای رسوبات در گرگانرود و همچنین انباشت آن در پشت سدهای وشمگیر، گلستان و بوستان نشان میدهد که فرسایش خاک در استان دیگر از حد بحران نیز فراتر رفته است.
وی با بیان اینکه عوامل انسانی باعث تشدید میزان فرسایش خاکهای استان شده است، افزود: با مدیریت نادرست و از بین بردن پوشش گیاهی باعث تشدید عمل فرسایش شدهایم. اراضی شیبدار در استان در معرض فرسایش شدید قرار دارد، با این حال هنوز مدیریت درستی بر این عرصهها نداشتهایم و بهویژه در این مناطق خاک را بدون هیچ محافظی در معرض مستقیم بارشها قرار دادهایم.
عدم رعایت الگوی کشت یکی از دلایل مهم فرسایش در استان
قربانعلی روشنی، دکترای خاکشناسی و رئیس مؤسسه تحقیقات پنبه کشور به اشاره به وضعیت موجود خاکهای استان، بر نامطلوب بودن شرایط تأکید کرد و اظهار داشت: فرسایش فقط جابهجایی خاک نیست، بلکه هرگونه جابهجایی خاک و املاح آن و تغییر شکل ظاهری و ساختاری آن اطلاق میشود. در همه جای کشور شاهد فرسایش خاک هستیم، اما پارامتر اساسی برای سنجش سلامت و کیفیت خاک، کربن یا مواد آلی موجود در آن است که متأسفانه در استان این میزان یک درصد و در برخی از مناطق هم کمتر از این میزان است.
وی خاطرنشان کرد: این زنجیره باید بهصورت کامل وجود داشته باشد تا بتوان میزان فرسایش را کاهش داد. هرچقدر که میزان مواد آلی در خاک زیادتر باشد، میزان تولید افزایش پیدا میکند. علاوه بر این حاصلخیز بودن خاک، باعث افزایش پوشش گیاهی خواهد شد و در نتیجه میزان فرسایش را کاهش میدهد.
روشنی شیوه نادرست کشاورزی در استان و عدم رعایت الگوی کشت را از دلایل فرسایش بالای خاک برشمرد و ادامه داد: گلستان جزو نخستین استانهایی بود که سند آمایش و الگوی کشت خود را تهیه کرد، اما این برنامهها اجرایی نشد و هنوز هم با گذشت چندین سال اجرایی شدن آنها در هالهای از ابهام قرار دارد. بهنظر میرسد دولتمردان عزم و ارادهای برای این کار ندارند، اینکه از کشاورز بخواهیم که بدون سیاستگذاری و نظارت دولت، الگوی کشت را رعایت کنند، به نتیجه نخواهیم رسید. در حال حاضر محصولی مانند پنبه که جزو گیاهان با ریشه عمیق است را کنار گذاشتیم و به سراغ کشت شالی رفتهایم. برای کشت این محصول تا حد امکان "گِلخرابی" ایجاد میکنیم تا آب درون زمین نفوذ نکند و در نهایت خاک را نابود میکنیم که تبعات بعدی آن فرسایش است./
دیدگاه تان را بنویسید