ویژگی‌های اقتصاد کشاورزی در پاکستان/ پاکستان، یکی از سه قطب عمده تولید غلات در آسیا

نظام کشاورزی پاکستان بر پایه دو بخش دولتی و خصوصی است. بخش دولتی به‌طور مستقیم و غیرمستقیم در اداره اقتصاد کشور دخالت دارد. توسعه اقتصادی این کشور با تنگناها و کمبودهای زیادی مانند مسئله بازپرداخت وام‌های متعدد روبه‌رو است.

اقتصاد پاکستان کشاورزی است که حدود 33 درصد تولید ناخالص ملی آن را تشکیل می‌دهد. این کشور با بهره‌گیری از عواملی مانند رودهای بزرگ، جنس خاک و میزان رطوبت یکی از نواحی مهم کشاورزی در آسیای موسمی است. حدود 30 درصد کل اراضی پاکستان قابل کشت است، به‌جز نواحی شمالی و غربی این کشور که کوهستانی است بقیه نواحی آن قابل کشاورزی است. یکی از وسیع‌ترین شبکه‌های آبیاری جهان که به‌وسیله رود سند و شعبه‌های پنج‌گانه آن تشکیل شده است و حدود 19.4 میلیون هکتار از اراضی را آبیاری می‌کند، در این کشور واقع شده است.

از نظر توزیع اشتغال، نسبت جمعیت فعال به کل کشور در مناطق روستایی حدود 3.2 درصد بیشتر از مناطق شهری است. همان‌طوری که در بحث جمعیت و تحولات آن اشاره شد، در سال‌های اخیر کشور پاکستان با کاهش تدریجی میزان اشتغال در بخش کشاورزی و به نفع بخش خدمات روبه‌رو بوده است، با توجه به این که عرصه خدمات عمده در شهرها تمرکز یافته است؛ لذا می‌توان پدیده مهاجرت را در شهرها به خوبی مطالعه کرد. همچنین میزان سرمایه‌گذاری صنایع در روستاها حدود 16.1 درصد نسبت به شهرها اختلاف دارد.

به‌دلیل اهمیت نقش بخش کشاورزی در اقتصاد پاکستان، دولت حمایت‌های بسیاری از این بخش به‌عمل می‌آورد، همچون تضمین قیمت محصولات کشاورزی، اعطای وام به کشاورزان و توزیع بذر و کود با نرخ اندک. بانک کشاورزی پاکستان در این موارد بسیار فعال است.

آب و زمین از عوامل بسیار مهم و مؤثر در کشاورزی پاکستان است. حدود 77 درصد اراضی این کشور توسط سیستم‌های آبیاری موجود کشت می‌شوند. از مجموع 19.3 میلیون هکتار اراضی کشور، حدود 5.4 میلیون هکتار به‌صورت دیم و بقیه به‌صورت آبی کشت می‌شود. سیستم آبیاری پاکستان یکی از مهم‌ترین سیستم‌های آبیاری در جنوب آسیا است. با بهره‌گیری از شش‌هزار و 600 کیلومتر کانال، تعداد زیادی از قنوات، و مهار آب‌های سطحی، اراضی وسیعی آبیاری می‌شود. آب‌های سطحی توسط سدها و بندها مهار می‌شود و سپس از راه کانال‌ها به زمین‌های کشاورزی هدایت می‌شود.

زمین یکی از بهترین منابع طبیعی پاکستان است. از نظر توزیع جغرافیایی، مزارع کم‌وسعت بیشترین بخش زمین‌های زراعی این کشور را تشکیل می‌دهند. بیش از 4.8 میلیون واحد ملک و مزرعه در پاکستان هرکدام حداکثر دو هکتار وسعت دارند. تنها دو درصد این مزارع بیش از 20 هکتار وسعت داشته‌اند. تعداد مزارع با وسعت 60 هکتار بسیار اندک است.

به‌طور کلی نظام مالکیت در این کشور، چهار نوع است:

1- مالکیت مطلق املاک و مستغلات زمین‌داری ( Zamindari )؛

2- مالکیت فردی، خرده‌مالکی با املاک به نسبت کوچک؛

3- رعیت‌واری ( Ryatwari ) یا اجاره‌داری املاک دولتی بر اساس قراردادهای مقطوع؛

4- تملک اراضی که دولت بلاعوض واگذار می‌کند - جاگیرداری ( Jagirdari ).

فرآورده‌های مهم کشاورزی پاکستان

1- گندم: از عصر حجر غلات غذای اصلی انسان بوده است و از محصولات مهم کشاورزی محسوب می‌شده است. گندم در ادامه حیات اقتصادی و سیاسی کشورها بسیار مؤثر است و لذا جنبه راهبردی دارد. اساساً غذای اصلی مردم جهان یکی از چهار غله گندم، جو، برنج و ذرت است. گندم در بین غلات به علت دارا بودن پروتئین برای پخت نان مناسب‌تر است. این محصول از 14 درصد آب، 67 درصد مواد نشاسته‌ای، 12.8 درصد پروتئین، 1.4 درصد چربی و دو درصد مواد معدنی تشکیل شده است. مواد ازته گندم، گلوتن نام دارد. کشورهای پاکستان، چین و هند از مراکز مهم تولید گندم آسیا هستند. بخش قابل توجهی از اراضی پاکستان با سی سال تلاش و احداث آبراهه‌های متعدد و با استفاده از کودهای شیمیایی و بذرهای اصلاح شده، به کشت گندم اختصاص یافته است. در سال‌های اخیر با افزایش مقدار تولید گندم، مقداری به خارج نیز صادر می‌شود. پاکستان ازجمله 10 کشور مهم تولیدکننده گندم دنیا است.

2- برنج: برنج یکی از غذاهای اصلی مردم جهان به‌ویژه در مناطق پرجمعیت است. پروتئین آن حدود هفت درصد است، اما از نظر هضم، غذایی مناسب است. در آسیا برنج کشت شده از گونه Orlyzalsaliva است در حالی که برنج آفریقا بیشتر از گونه O.Claberrima است. این دو گونه گرچه تفاوت‌های مرفولوژیکی اندکی با یکدیگر دارند، اما با تحقیقات انجام‌شده، هیبرید حاصل بین آنها از درجه عقیمی بالایی برخوردار است. تاکنون 20 گونه برنج در دنیا شناخته شده است. پاکستان بعد از اندونزی و بنگلادش بیشترین مقدار تولید برنج را در میان کشورهای اسلامی قاره آسیا دارد.

3- نیشکر: روند تولید این محصول در پاکستان نوسان بسیار دارد، اما در مجموع رشدی برابر سه درصد را نشان می‌دهد. پاکستان بعد از بنگلادش و مصر مقام سوم را در میان کشورهای اسلامی داشته است. و در میان 10 کشور بزرگ تولیدکننده نیشکر با 3.6 درصد تولید جهانی مقام ششم را دارد.

به‌جز گندم، برنج و نیشکر کشت محصولاتی مانند ذرت، پنبه و جو نیز در پاکستان اهمیت دارد. از نظر کشت ذرت در میان کشورهای اسلامی در مرتبه پنجم و پس از کشورهای اندونزی، ترکیه، مصر و نیجریه قرار دارد.

4- دامپروری: در پاکستان دامپروری چندان گسترش نیافته است. به‌جز عوامل طبیعی مانند خشکی هوا و کمی وسعت مراتع باید به تغذیه نامناسب دام‌ها، انحطاط ژنتیکی دام‌ها و ضعف بازاریابی نیز اشاره کرد. پرورش گوسفند عمده در ایالت شمال غربی، گاو بیشتر در نواحی سند و پنجاب و شتر در ایالت بلوچستان رواج دارد. محصولات دامی پاکستان به‌ویژه تولید پشم برای صنایع نساجی این کشور اهمیت ویژه دارد.

5- معادن: به طول کلی پاکستان از نظر مواد معدنی چندان غنی نیست و بخش معدن سهم ناچیزی را در توسعه صنعتی این کشور دارد. کانی‌های صنعتی این کشور نمی تواند تمام نیازهای مواد اولیه صنعتی را فراهم کند و بیشتر در اختیار بخش خصوصی است. مواد سوختنی مانند نفت، گاز و زغال‌سنگ حدود 2.5 درصد تولید ناخالص داخلی را تأمین می‌کند. کرومیت در ناحیه ژوب و سنگ آهن در ناحیه کالاباغ استخراج می‌شود. اورانیوم در غازی‌خان در مولتان و مس در سیندوک کشف شده است.

در سال 1984 میلادی، 34.2 درصد انرژی مصرفی پاکستان گاز طبیعی، 18.9 درصد نیروی برق، 39.5 درصد نفت و 7.4 درصد باقیمانده را زغال‌سنگ تشکیل می‌داده است. در حال حاضر شرکت‌های خارجی ازجمله شرکت نفت و گاز اوکسیدنتال ( Oxidentaloilgas ) مشغول حفاری و پی‌جویی‌های فراوان برای استخراج نفت است و امید وجود ذخایر عظیم نفت در جنوب کراچی و دلتای رود سند، وجود دارد. هم‌اکنون کمبود نفت مصرفی این کشور از حوضه خلیج فارس به‌ویژه عربستان تأمین می‌شود. ذخایر گاز طبیعی در پاکستان قابل توجه است و از 11 حوضه استخراج می‌شود. گاز مصرفی توسط لوله از ناحیه سویی ( Sui ) تا کراچی و مولتان انتقال می‌یابد. سایر معادن این کشور عبارتند از سنگ آهک، سنگ گچ و خاک نسوز.

6- صنایع: پاکستان در زمینه فعالیت‌های صنعتی، تلاش‌های قابل توجهی از نظر تجارب فنی و سرمایه‌گذاری انجام داده است. صنایع این کشور از فناوری خارجی بهره می‌گیرد و دولت نیز از راه‌های مختلف به توسعه صنعتی کشور کمک می‌کند. در سال 1985 میلادی بخش صنعت 4.17 درصد تولید ناخالص داخلی پاکستان را تشکیل می‌داده است. تعداد شاغلان بخش صنعت تقریباً یک‌چهارم شاغلان بخش کشاورزی است و پاکستان در سال‌های اخیر گام‌های بلندی در جهت توسعه صنعتی برداشته است. صنعت نساجی بیشترین تعداد شاغلان این کشور را به خود اختصاص داده است.

اقتصاد صنعتی پاکستان در دو بخش خصوصی و گسترده و بخش دولتی، کوچک ولی رو به رشد متمرکز است. دولت کنترل بسیاری از صنایع پایه ازقبیل ذوب آهن، فولادسازی، صنایع سنگین، شیمیایی، پتروشیمی، تراکتورسازی و تجهیزات برق را در اختیار دارد. بیشتر صنایع دولتی پاکستان با مشکلاتی مانند عدم کارآیی، فرسودگی تجهیزات، و تورم دستمزدها روبرو هستند و تعداد زیادی از مؤسسات صنعتی این کشور با ظرفیت کمتر از 50 درصد کار می کنند و در نتیجه برگشت سرمایه آنها بسیار اندک است. از سال 1978 میلادی سرمایه‌داران بخش خصوصی بیشتر در صنایعی مانند تولید روغن نباتی، سیمان‌سازی و فرآورده‌های شیمیایی که قبلاً در تملک دولت بود، سرمایه‌گذاری کرده‌اند.

صنایع کوچک در پاکستان از کارآیی نسبتاً بالایی برخوردار هستند؛ لذا بانک جهانی به این کشور پیشنهاد کرده است که برای توسعه و گسترش صنایع کوچک تلاش کند. بخش قابل توجهی از صادرات این کشور را کالاهای ورزشی تشکیل می‌دهد که در کارخانه‌های سیالکوت پنجاب تولید می‌شود. صنایع سنتی و دستی مانند ورشوکاری، زری‌دوزی، گلابتون‌دوزی، قلاب‌دوزی، سوزن‌کاری و فرش‌بافی تقریباً 80 درصد کل تولیدات را شامل می‌شود که بیشتر در پنجاب، لاهور و پیشاور متمرکز هتسند. از سال 1978 میلادی دولت پاکستان دو منطقه آزاد تجاری - صنعتی در کراچی و لاهور اعلام کرده است که حدود 40 کشور خارجی اقدام به سرمایه‌گذاری در این مناطق کرده‌اند. دولت برای جذب سرمایه‌های خارجی و بازگشت سرمایه تسهیلاتی قائل شده است. بهره‌برداری از نخستین کارخانه فولادسازی پاکستان از سال 1983 میلادی و به کمک کشور شوروی سابق شروع شد.

7- شبکه راه‌ها: یکی از جدی‌ترین مسائل پاکستان شبکه راه‌های ارتباطی این کشور است که تا حال مشکلات زیادی را در ترابری و ارتباطات به‌وجود آورده است. طول شبکه راه‌آهن این کشور حدود سه‌هزار کیلومتر است. فاصله بخشی از ریل‌های آن از استانداردهای بین‌المللی بیشتر است. شبکه راه‌آهن سراسری این کشور به هفت قسمت تقسیم می‌شود. کراچی، لاهور، مولتان، کویته، پیشاور، راولپندی و سکر محل‌های انشعاب خطوط راه‌آهن پاکستان است. طول آبراه‌های داخلی این کشور یک‌هزار و 850 کیلومتر است، بزرگ‌ترین بندر آن کراچی و دومین بندر که از سال 1980 میلادی در ساحل دریای مکران مورد بهره‌برداری قرار گرفت، محمدبن قاسم نام دارد. شرکت کشتیرانی ملی پاکستان در زمینه بهره‌برداری از راه‌های آبی فعال است. توجه و تجهیز بنادر و گسترش تأسیسات بندری همزمان با توسعه شبکه راه‌ها باید مورد توجه قرار گیرد. راه‌های زمینی این کشور اهمیت خاصی دارد. بزرگراه 800 کیلومتری قره‌قوم که ایالت سین‌کیانگ را از طریق کوهستان‌های بلند و دره هنزه‌کشمیر به اسلام‌آباد می‌پیوندد، ازجمله بزرگراه‌های مهم این کشور است.

8- تجارت: واردات پاکستان عبارتند از ماشین‌آلات، ادوات برقی، آهن، فولاد، انواع دارو، کود شیمیایی و روغن‌های صنعتی. مهم‌ترین کالاهای صادراتی آن، پنبه، برنج، بافته‌های نخی، انواع لباس، پوست، چرم، الیاف مصنوعی و کالاهای ورزشی است. واردات و صادرات پاکستان بیشتر با کشورهای ژاپن، آمریکا، عربستان، انگلیس، آلمان، کویت، فرانسه و مالزی صورت می‌گیرد. بازار مشترک اروپا مهم‌ترین شریک بازرگانی پاکستان است که حدود یک‌چهارم صادرات این کشور و 23 درصد واردات آن را تأمین می‌کند. موازنه بازرگانی این کشور با بازار مشترک همواره منفی است.

فرجام

با توجه به آنچه گفته شد، پاکستان دارای نیروهای بالقوه طبیعی و اقتصادی مناسبی برای توسعه بخش کشاورزی است. این عوامل عبارتند از:

1- وجود رود سند که حدود نیمی از طول رود در پاکستان جاری است و نقش بسزایی در توسعه اقتصادی کشور دارد.

2- مناسب بودن آب و هوا، خاک، مقدار باران و سایر شرایط طبیعی لازم برای کشت محصولات در بخش‌های وسیعی از کشور.

3- وجود جلگه‌های حاصلخیز سند و پنجاب، و رودهای پرآب که باعث شده است کشتزارها در دره سند بسیار فشرده باشند و مهم‌ترین محصولات کشاورزی پاکستان از این دره تأمین شود.

4- احداث کانال‌های متعدد آبرسانی که باعث شده است اراضی وسیعی به زیر کشت درآیند.

پاکستان به کمک عوامل طبیعی و اقتصادی مساعد که توانسته است یکی از سه قطب عمده تولید غلات در آسیا باشد. تولید فرآورده‌های کشاورزی این کشور به آهستگی رو به افزایش است. از نظر کشاورزی، پاکستان به‌دلیل دسترسی به جلگه‌های پیوسته و وسیع، رودهای پرآب همیشگی و نوع خاک آن دارای امتیازهای خاصی است مشروط بر اینکه شیوه‌های مناسب زراعی به‌طور گسترده مورد استفاده قرار گیرد؛ لذا پاکستان در برنامه‌های رشد اقتصادی سعی فراوانی برای جبران کمبودهای طبیعی خود ازجمله منابع انرژی و بهبود وضع کشاورزی برای جوابگویی به نیاز جمعیت رو به تزاید و بالا بردن سطح معیشت مردم از طریق توجه به بخش کشاورزی و صنعت دارد.

در میان محصولات کشاورزی تولید نیشکر و گندم نسبت به جمعیت فزونی دارد. بالا بودن میزان تولید این دو محصول به‌خاطر کوشش‌هایی است که این کشور در زمینه احداث کانال‌های آبیاری، به‌کارگیری اصول به‌زراعی و وسایل کشاورزی ماشینی جدید و توسعه زمین‌های زیرکشت انجام داده است که بدون تردید آینده‌ای امیدبخش دارد./

N-950105-02